Ғарбий Сибирь асрлар давомида деярли Бухоро колонияларига айланиб қолаёзганди. Сибир Бухорийлари бу ерда яшаётган татарлар (аслида туркий халқлар) билан сўзлашиб аста-секин ўз тилларини маълум маънода ўзгартириб борганлар.

Мовароуннаҳрга илк қадам. Тарихий манбаларда ҳозирги Ўзбекистон ҳудудлари VII асрдан бошлаб Мовароуннаҳр номи билан тилга олинади. Бу атаманинг келиб чиқиши бевосита ислом динининг бу ўлкага кириб келиши билан боғлиқ. Мовароуннаҳр атамаси “Дарёнинг нариги томони” маъносини англатади. Дарёдан мурод ўша даврдаги Жайҳун, яъни ҳозирги Амударё назарда тутилади. Мовароуннаҳр атамасига бўлган ишора илк бор Умар (р.а.)нинг Аҳнаф[1]га йўллаган мактубида учрайди. ]]> admin@islom.uz (Administrator) Ватан тарихи Wed, 06 Dec 2017 05:39:19 +0000 https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/1069-sibir-buxoriylari.html https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/1069-sibir-buxoriylari.html

XIV аср оëқлаган пайтда Бухоро уламолари совуқ Сибирга йўл олишди. Нақшбандий тариқати аъзолари бўлган бухоролик сўфийлар шомонларга топинган Сибир тоторлари, ëқут, олтой, карëқ ва нанайлар ўртасида Исломни ëйишди.

]]> admin@islom.uz (Administrator) Ватан тарихи Fri, 28 Apr 2017 12:28:05 +0000 https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/1067-paranji-tarixidan.html https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/1067-paranji-tarixidan.html

Паранжи (арабча фаранжи – кенг кўйлак) – мусулмон аёллари ёпинчиғи бўлиб, чачвон билан бирга ансамбл ҳосил қилган.

Тадқиқотчиларнинг аниқлашича, паранжи Мисрда пайдо бўлиб, кейинчалик бошқа Шарқ мамлакатларига тарқаган. ]]> admin@islom.uz (Administrator) Ватан тарихи Sat, 11 Mar 2017 11:34:54 +0000 https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/1062-maqola.html https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/1062-maqola.html Чор Россияси томонидан босиб олинган учта хонлик ҳудуди Каспий денгизидан то ҳозирги Хитой Халқ Республикасига қадар чўзилган эди:

Гарчи мазкур учта хонлик тарқоқ бўлиб, бир-бири билан тез-тез уруш олиб борган бўлса-да, улар эгаллаган ҳудуд тарихий хариталарда ва турли муаллифларнинг асарларида умумий тарзда Ўзбек ва Ўзбекия номлари билан тилга олинган. XVI-XVIII асрларда Ғарбий Европа мамлакатлари ва Россияда тайёрланган тарихий-сиёсий ва этник хариталар ҳамда глобусларда мазкур учта хонлик эгаллаган ҳудуд Ўзбекистон деб эътироф этилган. Ана шундай хариталардан бири Nova Maris Kaspii et Regionis Usbeck («Каспий денгизи ва Ўзбек мамлакати харитаси») деб номланади. Ушбу харита Пётр I саройида хизмат қилган голландиялик картограф Абрахам Маас томонидан яратилган ҳамда 1735 йилда Нюрнберг шаҳрида чоп этилган. Мазкур тарихий харитада бутун Ўрта Осиё ҳудуди, яъни Туркистон деб аталмиш табиий-географик минтақанинг ҳудуди пушти ранг билан бўялган ва USBEK номи билан қайд этилган [Maas, 1735]:

Ҳозирги вақтда 200 дан ортиқ ана шундай харита ва глобуслар мавжуд бўлиб, уларда бутун Ўрта Осиё ҳудуди Usbek (Usbec, Usbeck, Vsbek), Usbekia (Usbechia, Uzbekiae), Ўрта Осиёнинг айрим қисмлари эса Usbek Bucharia, Usbek Bochara; Usbek Chowaresmia, Usbek Mawaralnahra, Usbek Turkistan, Usbek Turan, Usbek Tartaria, Usbek Zagatay каби номлар билан аталган. Шуни таъкидлаш лозимки, барча номлар сиёсий бирликнинг – давлат ёки мамлакатнинг номлари сифатида келтирилган.

Грециялик саёҳатчи ва картограф Василио Ватаче [Battatzis] томонидан 1730 йилда яратилган харита ҳам ўзига хос қизиқиш уйғотади. 1727-1730 йилларда у Каспий денгизи ёқасида жойлашган мамлакатлар бўйлаб саёҳат қилган ва ўз саёҳати ҳақида грек тилида ёзиб қолдирган. Кўплаб грек ва лотин ёзувлари битилган ушбу ноёб хаританинг асл нусхаси Лондондаги Қироллик География жамиятида, нашри эса Британия кутубхонасининг картография бўлимида сақланмоқда.

Ватаченинг харитасида Орол денгизидан то Помир тоғларигача бўлган ҳудуд ΘZMПЕГIΣTAN (Uzbekiae), яъни Ўзбекистон номи билан аталган. Ушбу мамлакатнинг таркибида EZMETIOΛOU (Хоразм), MПOUXAPIA (Bucharia), яъни Бухоро ва MПEΔEΞAN (Badachsan) Бадахшон вилоятлари, шунингдек XIBA (Chiva), яъни Хива, ΣAMAPKANT (Samarcanda) Самарқанд, МПАЛХ (Balch) Балх каби йирик шаҳарлар ҳамда KAPΣI (Carsi) Қарши, XOTCANΔ (Chogiand) Хўжанд, XΘNΔΘZ (Conduz) Қундуздан иборат кичикроқ шаҳарлар жойлашган. Харитада ΘZMΠEΓIΣTAN (Ўзбекистон) номи қолган барча вилоят номларига нисбатан анча йирик ҳарфлар билан ажратиб кўрсатилган, бу эса Ўзбекистон номи харитада қайд этилган барча бошқа вилоятлар орасида ўзига хос ўрин эгаллаганини ва эҳтимол бутун Ўрта Осиё ҳудудининг сиёсий маркази бўлганини билдирар эди. Usbeck ва Usbekia топонимлари XVI-XVIII асрларда қўлланилган ва грек харитасида қайд этилган ΘZMΠEΓIΣTAN мамлакатининг лотинча эквивалентларидир. Ушбу мамлакат кейинчалик Бухоро, Хива, Қўқон ва Балхда ўз марказларига эга бир қанча мустақил ўзбек хонликларига бўлиниб кетган Шайбонийлар ва Аштархонийлар давлатларининг ҳудудини ўз ичига олар эди.

XIX асрдан бошлаб Хива, Бухоро ва Қўқон хонликлари Чор Россиясининг савдогарлари ва саёҳатчилари, айғоқчилари ҳамда этнографларида ҳам катта қизиқиш уйғота бошлайди. Рус муаллифларининг асарларида ҳам Ўзбекистон деб номланган мамлакат мавжудлиги эътироф этилган. Демозин П. И., Виткевич И. В. 1835 йилда ёзилган “Бухоро хонлиги ҳақида расмий маълумот” деб номланган асарида амирлик ҳудудини Ўзбекистон ва Турон номлари билан атайди. 1835 йилга қадар ёзган Савильев Мовараунаҳрга Ўзбекистон, Ўрта Осиё ҳудудига эса Турон деб ном беради. 1843 йилда Бухоро хонлигини таърифлаган Н. Хаников Бухоро амирлиги ва ўзбек хонлари ҳукмронлиги остида бўлган қўшни ҳудудларга нисбатан Ўзбекистон терминини қўллайди. Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон номи нафақат сиёсий, балки этник атама ҳам бўлган. Бир қанча Ғарб ва рус тадқиқотчиларининг ўша даврда ёзиб қолдирилган асарларида Хива, Бухоро ва Қўқон хонликлари аҳолисининг катта қисми ўзини ўзбек халқига мансублигини таъкидлаган. Жумладан, уларнинг асарларида ўзбеклар ҳақида қуйидаги таърифлар келтирилган:

“XVI асрнинг бошида Муҳаммад Шайбоний темурийларнинг тобора заифлашиб бораётган ҳокимиятини тортиб олганидан сўнг Бухоро, Хива ва Балхда яшовчи туркий элатлар ўзбек номини қабул қилди. Шайбонийхон билан бирга келган ўзбеклар икки дарё оралиғида маҳаллий туркийларни учратди ва икки туркий қавмнинг бирлашиши натижасида ҳозирги ўзбек халқи юзага келди. Ўзбеклар – бу асосан ўтроқ ва деҳқончилик билан шуғулланувчи халқнинг номи. Улар Орол денгизининг жанубий қирғоғидан то Қумулгача ястанган кенг ҳудудда яшайди ва учта хонлик ҳамда Хитой Туркистони ҳудудидаги кўп сонли халқ сифатида қайд этилади” (Арминий Вамбери).

“Хива хонлигида ўзбеклар қарийб 336 000 минг кишини (ёки хонлик аҳолисининг 64,7 фоизини), Бухоро амирлигида эса камида 900 000 – 1 000 000 кишини ташкил этади. Ўзбеклар Самарқанд вилоятида, Сирдарё ҳамда Фарғона вилоятларининг айрим ҳудудларида, шунингдек, Хива ва Бухоро хонликларида яшовчи аҳолининг асосий қисмини ташкил этади. Мазкур хонликлар ҳудудида ўзбеклар сон жиҳатидан устунлик қилиш билан бирга ҳукмрон мавқега ҳам эгадир” (В. И. Масальский).

“Ўзбеклар, маълумки, Ўрта Осиё аҳолисининг ғоят катта қисмини ташкил этади. Бухоро амирлари фақат ўзбекларга таяниши мумкин ва ҳар доим уларга таяниб келган” (А. Д. Гребенкин).

А. И. Шевяков “Д. Шоберлайн-Энгел асари ҳақида”ги мақоласида бу ҳақда шундай дейди:

“Ўзбекистон, яъни “ўзбеклар мамлакати” этнографик тушунчаси нафақат ЎзССР пайдо бўлишидан, балки Россияда большевиклар ҳокимият тепасига келишидан бурун мавжуд бўлган. Европалик тадқиқотчилар асарларида 1917 йилдан анча илгари ҳеч қандай қўшимча изоҳларсиз ва бошқа манбаларга таянмаган ҳолда, ўзбеклар яшайдиган ҳудудлар аниқ белгилаб қўйилган ва бу ҳудудлар ҳозирги Ўзбекистон ҳудудига мос келади. Бу эса халқлар ўзининг этник мансублигини большевиклардан анча илгари англаб бўлганини англатади”.

Америкалик тарихчи олим Эдвард Оллвортнинг таъкидлашича, “советлар белгилаб берган Ўрта Осиё ҳудуди 1920 йилда илк марта расман Ўзбекистон деб номланган сиёсий-ҳудудий бирликдан анча катта минтақани ўз ичига олар эди”. Марказий Осиёнинг жануби ҳисобланган Ўрта Осиё, яъни жанубий Қозоғистондан Эронгача, шимолий Афғонистондан Шарқий Туркистонгача бўлган минтақа Марказий Осиё тарихида ўзбекларнинг ватани сифатида ифодаланган. ***

1923–24 йилларда ўтказилган маъмурий-ҳудудий чегараланишдан кўзланган бош мақсад – ўзбеклар давлатчилигига болта уриш, уларнинг минтақадаги маданий, сиёсий ҳукмронлигини йўқ қилиш эди. Аслида ўзбекларнинг таъсирини камайтиришга қаратилган тадбирлар Ўрта Осиё Чор Россияси томонидан босиб олиниши биланоқ бошланганди. 1870-80 йиллар мобайнида катта ҳудудни эгаллаган Қўқон хонлиги тугатилиб, унинг ҳудуди Россия империяси таркибига қўшиб олинди. Хива ва Бухоро хонликлари ярим мустамлака шаклида сақланиб қолган бўлса-да, уларга тегишли бўлган ҳудудларнинг катта қисми Чор Россияси таркибидаги Туркистон генерал-губернаторлиги таркибига ўтказилди.

Биринчи Жаҳон урушидан сўнг Чор Россияси ўрнида Совет давлати қарор топгач, Марказий Осиё ҳудудида қайтадан ҳудудий ўзгаришлар юз берди. 1918 йилда Туркистон генерал-губернаторлиги ўрнида Россия таркибида Туркистон Совет Мухтор Республикаси ташкил этилди. 1919 йилда Россия таркибида Қирғиз (Қозоқ) Совет Социалистик Мухтор Республикасини ташкил этилди. Ҳозирги Қозоғистоннинг ғарбини эгаллаган ушбу республика Марказий Осиёда советлар томонидан ташкил этилган энг биринчи миллий республика бўлди. 1920 йилда Қизил Армия қўшинларининг Хива хонлиги ҳудудига бостириб кириши натижасида хонлик тугатилиб, Хоразм Халқ Совет Республикаси тузилди. Шунингдек, 1920 йилда Бухоро амирлиги ўрнида Бухоро Халқ Совет Республикаси ҳам ташкил этилди.

Марказий Осиёда миллий-ҳудудий чегараланиш ўтказилгунга қадар бўлган харита:

Кўп ўтмай совет раҳбарияти Туркистон мухтор республикаси, Хоразм ва Бухоро республикаларини тарқатиб юбориб, уларнинг катта қисмини Қозоқ республикаси ва Туркман республикасига қўшиб бериш, шунингдек, уларнинг бир қисмида ҳар бир миллат учун алоҳида миллий республикалар – Ўзбекистон, Қирғизистон, Қорақалпоғистон ва Тожикистон ташкил этиш ҳақида эълон қилди. Советларнинг ҳар бир миллат учун алоҳида республика ва автономиялар ташкил этишдан кўзлаган мақсади қуйидагилардан иборат эди:

ўзбекларни яккалаб қўйиш;

ҳар бир этнос ўз тили ва маданиятини ривожлантириш учун ўз ҳудудига эга бўлиши ҳақидаги ўзига жалб этувчан таклифлар билан туркманлар, қозоқлар, қирғизлар, қорақалпоқлар ва тожикларни ўз томонига оғдириб олиш, уларни ўзбекларга қарши қайраш;

Ислом байроғи (панисломизм), ягона Туркистон (пантуркизм) ғоялари остида туб аҳолининг жипслашувига йўл қўймаслик;

совет тузумига қарши озодлик учун кураш ва босмачилик ҳаракати кенг ёйилишини бартараф этиш.

Эдвард Оллвортнинг фикрича, 1924 йилда ўтказилган миллий-ҳудудий чегараланишдан кўзланган бош мақсад, биринчи навбатда, ўзбекларнинг Ўрта Осиё халқларини бирлаштириш салоҳиятига барҳам беришдан иборат эди. Бунинг сабаби шундаки, юқорида қайд этилган халқларни бирлаштириш ғоялари бевосита ўзбеклар билан боғлиқ эди. Э. Оллворт бу ҳақда шундай дейди:

“Ўзбеклар маданий соҳада ҳам, сиёсий соҳада ҳам Марказий Осиёнинг жанубий қисмида юқори мавқега эга эди. Руслар учун ўзбеклар уч томонлама хавф солар эди. (1) Ўзбеклар Марказий Осиёнинг ўтроқ аҳоли яшайдиган минтақаларида кўпчиликни ташкил этарди ва бутун жанубий ҳудудларнинг ижтимоий ва маданий ҳаётида фаол иштирок этарди. (2) Агар ўзбеклар ўзлари яшайдиган ҳудудларда сиёсий фаолиятни давом эттираверсалар, улар минтақа ишларига бундан буён ҳам кучли таъсир кўрсатаверар эди. (3) Марказий Осиё халқларига нисбатан ўзбекларда бошқа этносларни ассимиляция қилиш имконияти катта эди. Бундай ассимиляция, пировардида, ўзбеклар яшайдиган ҳудудлар доирасини кенгайтирар ва ўзбекларнинг сон жиҳатидан салмоғини янада оширар эди.

Афтидан, бундай омиллар Россиянинг ва мустабид тузумнинг Марказий Осиёдаги миссиясига рахна солар эди. Шу сабабли ушбу масала 1917 йилнинг мартидан кейинги ўн йилликда, Ленин ва Сталин томонидан илгари сурилган Социал-демократик ишчи партиясининг мафкураси ва сиёсати янги совет ҳокимиятининг дастурига айланган кезда жуда долзарб масалага айланди. Москвадаги раҳбарлар ўзбекларнинг таъсири камайтирилса, Марказий Осиёни бошқариш осонроқ бўлишини ва барча этник гуруҳларни назорат қилиш имкониятлари кескин кўтарилишини яхши фаҳмлар эди. Шу сабабли аввал мавжуд бўлган учта субъектни тугатиб, Марказий Осиёни олтита маъмурий бирликка парчалаб ташлашни кўзловчи совет сиёсатида ўзбекларни яккалаб қўйиш бош мақсад қилиб белгилаб олинди”.

Биринчи миллий республика бўлмиш Қозоқ республикаси панисломизмга қарши қаратилган большевикларнинг илк лойиҳаларидан бири эди. “Туркистон ва Россия Империяси тақдири” асарининг муаллифи Даниель Брауэр русларнинг қозоқларга Чор Россияси давридаёқ хайрихоҳ бўлганлиги ҳақида шундай дейди: “Марказий Осиёда руслар икки хил муҳим маданий зонага дуч келди. Кўчманчи қозоқ ва қирғизлар катта ҳудудни эгаллаган бўлса, ўтроқ халқлар эса энг аҳоли зич минтақаларга жойлашган эди. Кауфман “қирғизлар” (ушбу термин одатда руслар томонидан кўчманчи халқларга нисбатан ишлатилган) “табиий ва ҳанузгача примитив принципларга асосланган ўзига хос турмуш тарзига” эгалигига ишончи комил эди. “Примитив турмуш тарзи” ёввойиликка яқин хусусиятни касб этиши мумкин эди, бироқ, унинг нуқтаи назаридан, бундай турмуш тарзи ўзида Ислом динидан ҳимоя қилувчи кучни мужассамлаштирарди. Унинг реал далил-исботларга эмас, балки батамом Ғарб ижтимоий назариясига асосланган қараши бундай қолоқ халқлар мураккаб динга эга эмаслигини англатар эди. “Кўчманчилар расман Ислом динига риоя қилади, аслида (улар) бу диндан ўзини четга олади ва муайян диний эътиқодга эга эмас”. У қандай тўхтамга келиши аниқ ва равшан кўриниб турган эди. Ислом дини дашт ҳудудларида (ҳозирги Қозоғистон ҳудудида) ҳукмронлик қилмаслиги керак. “Ушбу халқларнинг келажаги Россиянинг Туркистондаги Ислом динига нисбатан тутган сиёсатига боғлиқ”. У мустабид (колониал) сиёсат олиб бориш учун этник тафовутларни билиш зарурлигига амин эди. Амалий фаолият доирасида рус кузатувчилари қуйидаги хулосага келди: сартлар бу, энг аввало, уруғ-аймоқларга бўлинишдан воз кечган савдогарлар, ҳунармандлар ёки деҳқонлардир. Демак, Ғарб андозалари бўйича сартлар Туркистоннинг туб аҳолиси орасида энг юксак ижтимоий мавқени эгаллаган. Туркманлар, қозоқлар ва қирғизлар инсоният тараққиётининг қуйи поғонасида жойлашган кўчманчилардир. Кауфманнинг фикрича, агар кўчманчилар маъмурий-ҳудудий жиҳатдан сартларга яқин ҳудудга жойлаштирилса, улар фанатик, мунофиқ ва порахўр муллалар, ҳожилар, авлиёлар ҳамда дарвишларнинг “қурбонларига” айланади. Шу сабабли минтақа вилоятларидаги округлар ва туманларнинг маъмурий чегараларини тузиб чиқишда сартлар ҳамда қирғизларни (қозоқларни) ҳудудий жиҳатдан қатъий ажратиш бош мақсадга айланди. Кауфманнинг колониал бошқаруви (рус ҳокимияти учун адоватли бўлган) Ислом динини тийиб туриш ва туб халқларнинг ҳурматини қозониш имконини берадиган билимларга асосланган эди. Буни рўёбга чиқариш учун у биринчи қадамни ушбу ҳудуд ва унинг халқларининг ўзига хос ноёб жиҳатлари билан танишишдан бошлади. Сўнгра махсус институтлар тузилди ва Россия ҳукмронлигини ўрнатиш учун зарур бўлган сиёсат яратилди. Шундан кейин Туркистонни империянинг мустаҳкам ҳудудига айлантиришни бошлаш мумкин эди”. Қозоқ республикасини ташкил этишдан кўзланган бош мақсад – Ўрта Осиёдаги Туркистон ва Россиядаги Татаристон, Бошқирдистон, Қрим, Кавказ каби турк ўлкалари ўртасида тўсиқ бўладиган ҳудудни яратиш, Ислом байроғи остидаги ғояларнинг Туркистондан Россиянинг туркий мусулмон ўлкаларига тарқалишининг олдини олиш эди. Арне Хауген Қозоқ даштида руслар томонидан олиб борилган ўзгаришлар ҳақида шундай дейди: “Россия ҳукумати Марказий Осиёда цивилизаторлик миссиясини чекланган шаклда амалга оширди. Бир қанча рус мактаблари очилди ва, энг асосийси, маърифат йўлида газеталар чоп этиш йўлга қўйилди. Шунга қарамай, бу эҳтиёткорона ёндашув эди, чунки русларнинг кўз ўнгида Ислом дини даҳшатли фанатизмни қўзғатиши мумкин эди. Ислом дини аста-секин ўз аҳамиятини йўқотишига умид боғлаб, у назардан четда қолдирилди. Дин эътиборга олинмади ва яккалаб қўйилди ҳамда ҳар қандай ҳужум Ислом динига эмас, балки унинг ташкилий тузилмасига қаратилди. Чор ҳукумати юритган бундай сиёсат, энг аввало, Марказий Осиёнинг жанубига тааллуқлидир. Қозоқ даштларида вазият тубдан фарқ қилар эди. У ерда жанубдагига нисбатан руслар амалга оширган ўзгаришлар кучлироқ сезилар эди. Масалан, дунёвий таълим дастури Туркистонга нисбатан қозоқ даштларида анча кенгроқ жорий этилган эди. Бу тез орада интеллектуал камолотга етишишга ва қозоқ зиёлиларининг пайдо бўлишига олиб келди”.

Шунингдек Қозоқ республикасининг ташкил этилиши Ўрта Осиёдаги босмачилик ҳаракати Россиянинг Татаристон, Бошқирдистон, Кавказдаги туркий мусулмон ўлкаларга тарқалишининг олдини олар эди. Советларни миллий ҳудудий чегараланиш ўтказишга мажбурлаган сабаблар тўғридан-тўғри пантуркизм, панисломизм ҳамда босмачилик ҳаракати билан боғлиқ эди.

Арне Хоуген бу борада шундай дейди: “Ғарб нуқтаи назарига кўра, босмачилар чет эллик босқинчиларга, яъни русларга қарши миллий озодлик курашчиларидир. Боймирза Ҳайитнинг фикрича, босмачилик миллий озодлик курашчиларининг уюшган саъй-ҳаракатини ўзида мужассамлаштирган. У бунда Сталиннинг баёнотига асосланади. Сталин босмачилик ҳаракати Марказий Осиё республикаларини совет ҳокимиятидан ажратиб олишни мақсад қилган деб таъкидлаган эди. Эдвард Оллворт муайян даражада, гарчи кўтаринки руҳда бўлмаса-да, ушбу нуқтаи назарни қўллаб-қувватлайди. Иккала қарашларда ҳам босмачилик ҳаракати ва миллий-ҳудудий чегараланиш ўтказиш сиёсати ўртасида боғлиқлик мавжуд. Босмачилик ҳаракати ягона Туркистон ёки ягона Марказий Осиё учун курашни ўзида ифодалар эди, бу эса “бўлиб ташла ва ҳукмронлик қил” ғояси нуқтаи назаридан ўта нозик масала саналар эди. Шубҳа йўқ, совет тузуми ва босмачилар ўртасида кечган ҳокимият учун кураш руслар ва мусулмонлар ўртасидаги кураш сифатида баҳоланар, советлар буни яхши фаҳмлар эди. 1928 йилда муҳожирликда яшаган рус олими – князь Лобанов-Ростовский миллий-ҳудудий чегараланиш большевиклар томонидан босмачилар қўзғолонига қарши кўрилган чора бўлганлигини эътироф этганди”. Қуйида Ғарб тадқиқотчилари асарларидан олинган парчалар тақдим этилади. Уларда миллий-ҳудудий чегараланиш ўтказишнинг барча юқорида қайд этилган сабабларини исботловчи далил-исботлар келтирилади.

АРНЕ ХОУГЕН. “СОВЕТ ДАВРИДА МАРКАЗИЙ ОСИЁДА МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКАЛАРНИ ТАШКИЛ ЭТИШ”:

Совет ҳокимияти ўрнатилгач, тез орада Марказий Осиёнинг сиёсий ҳаётига ўзбек, қозоқ ва туркман каби миллатлар ўртасидаги муносабатлар сингдирилди. Турли халқларни ўзига жамлаган империянинг ворислари сифатида большевиклар ўз ҳокимиятининг илк кунларидан бошлаб “миллат масаласига” катта эътибор қаратди ва марказий ҳукуматда бу масала билан шуғулланиш учун алоҳида вазирлик – Нарком ташкил этилди. Бундай давлат тузилмаси Туркистонда 1918 йил апрелда бўлиб ўтган Туркистон Кенгашининг V съездидан кейин Туркистон республикасида миллатлар ишлари билан шуғулланувчи алоҳида комиссариат (Туркомнац) ташкил этилганидан сўнг таъсис этилди. Ҳозирги расмий таърифга кўра, Туркомнац “Туркистон республикаси ҳудудида яшовчи барча меҳнаткаш миллатларнинг вакили ва улар манфаатларининг ҳимоячиси” бўлиши лозим эди. 1918 йилнинг июнь ойида ўтказилган Туркистон коммунистик партиясининг Биринчи минтақавий конгрессида қабул қилинган резолюцияда бутун республика бўйлаб Туркомнац органларини ташкил этиш зарурлиги қайд этилди. Бундан ташқари, резолюцияда туб аҳоли орасида совет тузуми мафкурасини тарқатиш, миллий кадрлар яратиш, яъни тарғиботчилар шакллантириш ва Қизил Армияга ҳарбий хизматга чақириш ҳамда маҳаллий тилларда коммуниктик адабиётларнинг бир қанча нашрларини чоп этиш мақсадида Туркомнац органларидан фойдаланиш лозимлиги маълум қилинди. 1918 йилнинг сентябрь ойида Туркомнац қошида турли туб аҳоли вакилларидан иборат қўмита ташкил этилди. 1919 йилнинг февралида Туркистон республикасида Миллатлар ишлари бўйича коммиссариат тўғрисидаги низом эълон қилинди. Гарчи ушбу Низом ўта муҳим бўлмаган бўлса-да, у большевиклар миллат масаласига кучли эътибор берганидан дарак беради. Миллат масаласи инқилобдан кўп ўтмай юзага келди ва уни батафсилроқ кўриб чиқиш лозим.  Туркомнац зиммасига РСФСР Миллатлар ишлари бўйича халқ комиссариатининг (Наркомнацнинг) кўрсатмалари асосида Низом билан қуйидаги мажбуриятлар юклатилди: – туб халқларнинг она тилисида совет тузуми ғоя ва мафкураларини оммалаштириш;- РСФСР Наркомнац фармонларини бажариш;- Туркистон халқ комиссариати кенгаши Маркзий Ижроия Қўмитасининг ва Туркистон Республикаси Кенгаши съездининг фармонларини бажариш;- Туркистон республикаси ҳудудида яшовчи халқларнинг маданият даражасини ва синфий онгини ошириш чораларини кўриш;- барча соҳаларда аксилинқилоб кучларга қарши курашни ташкил этиш;- миллатларнинг сони, таркиби ва иқтисодий ҳолати, мактаб ёшидаги ва мактабгача ёшдаги болалари сони, аҳоли ҳаракатланиши, унинг сони кўпайиши ва камайиши, саводхонлиги тўғрисида статистик ахборот тўплаш ва ҳоказо.   Ушбу Низом янгилангандан кўп ўтмай Туркомнац миллий ва этник мансублигига қараб қайта тузиб чиқилди, 1919 йилнинг март ойида эса унинг қошида алоҳида ўзбек, тожик, туркман, қозоқ, татар, украин ва армян миллий бўлимлари ташкил этилди. Бу совет тузуми учун ўзбек, қозоқ, туркман ва тожик каби миллий ўзига хосликлар илк кунлардоноқ муҳим аҳамиятга эга бўлганлигидан далолат беради. 1922 йилнинг июнь ойида Туркомнац тугатилди, бироқ унинг миллий бўлинмалари тугатилгани йўқ. Бунинг ўрнига ушбу бўлинмалар Туркистон республикасининг марказий қўмитасига бириктирилди. Бундай қўмита шу ондан бошлаб турли миллий бўлинмаларда ташкил этила бошланди. Қозоқ миллий филиали [Туркистон муҳтор республикаси ҳузурида] 1921 йилнинг мартида ташкил этилган эди. Унинг зиммасига “Туркистон республикасининг қозоқлар яшайдиган ҳудудлар фаровонлигини ошириш мақсадида Туркистон ҳукуматининг сиёсатини шакллантириш” вазифаси юклатилди. Шу билан бир вақтда Хоразмда ҳам шундай чоралар кўрилиб, 1921 йилда Хоразм марказий қўмитасининг туркман филиали ташкил этилди. Унинг вазифаси туркман аҳолисининг ижтимоий, иқтисодий ва маданий эҳтиёжларини махсус ўрганишдан иборат эди. Шунингдек 1922 йилда Хоразмда қозоқ-қорақалпоқ филиали ташкил этилди.

Совет ҳокимияти турли халқлар ўртасидаги муносабатларни кескин ва тез-тез низоларга олиб келади деб ҳисоблар эди. Миллий чегараланиш бошланганидан кейин Марказий Осиё халқлари ўртасидаги зиддиятлар ҳар доим совет тузуми учун миллий чегарланиш ўтказилишини ёқлашда муҳим ўрин эгаллаб келди. Совет ҳокимиятининг фикрича, Марказий Осиёнинг турли миллий республикаларга бўлиб ташланиши “минтақани ташвишга солаётган турли миллатлар ўртасидаги низоларга нуқта қўйган бўлар эди”.

Гордиенканинг фикрига кўра, Бухоро, Хоразм ва Туркистон республикалари ҳудудида яшовчи туркманлар орасида 1921–23 йилларда бир миллат вакиллари кўпчиликни ташкил этган миллий республикаларни ташкил этишга интилиш кучли бўлган. 1921 йилдан бошлаб Бухоро республикасида туркман шаҳобчаси фаолият кўрсатарди. Унинг аъзолари туркманларнинг Бухоро республикасидаги ҳолатидан норозо эди. 1923 йилнинг май ойида туркман шаҳобчаси Туркистон муҳторияти марказий қўмитасининг аъзоси бўлмиш Айтақовга қуйидаги шикоят ёзилган мактуб йўллади:

“Бухоронинг Керки, Чоржуй ва Термиз туманларидаги Амударё қирғоғида жойлашган аҳолининг катта қисми туркманлардир. Улар асрлар давомида Бухоро амирларининг жабр-зулми остида яшаб келган. Инқилобдан кейин халқ ҳокимиятни эгаллади. Бироқ республиканинг бошқа халқлари (ўзбеклар ва тожиклар) туркманлар камолоти учун чоралар кўришга тайёр эмас бўлиб чиқди. Совет давлати барпо этилишида иштирок этишни ва тегишли совет муассасаларида таҳсил олишни чин дилдан хоҳлайдиган туркман ёшлари назардан четда қолиб кетаяпти. Ўзбек ва тожиклар ушбу бўлинмаларга эгалик қилмоқда ва фақат ўз фойдалари ҳамда ютуқлари учун қайғуриш билан банд. Туркман филиалида биз нима билан шуғулланмайлик ҳеч қандай ўзгариш бўлмаяпти”.

Хоразмдаги вазият ҳам кўп жиҳатдан ўхшаш эди. Туркман халқи номидан туркман коммунистлари ўзбекларни туркманларга қайраган чор сиёсатига чек қўйиш пайти келганини билдирди. Туркман коммунистлари янги ҳокимият маҳаллий шароитларга мослашиб олиши учун туркман аҳолиси учун алоҳида вилоят ташкил этиш зарурлигини таъкидлади. Миллатлараро сиёсий баҳс Бухоро ва Хоразм билан чегараланиб қолмади. Туркистон муҳториятида миллий чегараланиш ўтказилишидан аввал Марказий Осиё коммунистлари учун тафавутлар катта аҳамиятга эга эди. 1923–24 йилларда ўзбеклар ва қозоқлар, шунингдек ўзбеклар ҳамда туркманлар ўртасидаги низолар кескинлашди. 1923 йилнинг декабрида Ўрта Осиё бюроси Туркистон муҳториятининг ўттиз нафар “қозоқ меҳнаткашлари” томонидан имзоланган мактуб олди. Мактуб Рисқулов (Туркистон Халқ Комиссарлари Кенгаши раиси), Хўжанов (деҳқончилик ишлари халқ комиссари), Асфандияров (соғлиқни сақлаш бўйича халқ комиссари), Сергазиев (маърифат бўйича халқ комиссари) ва Оролбаев (ички ишлар бўйича халқ комиссари) ва бошқалар томонидан имзоланган эди. Мактубни имзолаган шахслар юқори мартабани эгаллаганликлари боис ушбу мактуб Туркистон муҳториятининг совет ҳаётида иштирок этаётган қозоқларнинг фикрини ифодалаган бўлиши лозим. Мактубнинг мазмун-моҳияти ўзбеклар Туркистон муҳториятининг бошқа халқлари устидан ҳукмронлик ўрнатиб олганлиги ҳақидаги арз-додлардан иборат эди. Муаллифлар Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётида ўзбеклар ҳукмронлик қилишидан норозилигини билдирган эди.

Бу жуда қизиқ ҳолат. Қозоқлар [ўзбекларга қарши қаратилган] ўз лойиҳасига туркманларни ҳам қўшиб олганди. “Бўлиб ташла ва ҳукмронлик қил” ғояси тарафдорлари кўпинча миллий бўлинмаларнинг жорий этилиши сиёсий, иқтисодий ёки бошқа ресурслар учун турли миллий гуруҳлар ўртасида рақобатни пайдо қилганини таъкидлар эди.

“Буюк рус шовинизмидек катта хавфни ўзида ифодаламаган” маҳаллий шовинизмга урғу бераётиб, Сталин маҳаллий шовинизмни [масалан, ўзбеклар ҳукмронлигини] тегишли минтақалар ва республикаларда “совет давлатини барпо этишга” тўсқинлик қиладиган ғов сифатида таърифлаганди. У Грузия, Озарбайжон ва Бухоро республикасини энг муҳим минтақалар сифатида тилга олганди. Шунингдек Хоразм ва Туркистон республикасидаги вазиятни қайд этганди. Сталиннинг фикрича, Бухорода қуйидаги учта миллат мавжуд эди: ўзбеклар, туркманлар ва қозоқлар. У асосий миллий гуруҳ бўлмиш ўзбеклар қолган иккита гуруҳга паст назар билан қарашини, натижада туркманлар ва қозоқлар миллати туфайли камситилаётганини таъкидлаганди. Хоразмда ҳам вазият шундай эди: гўё ўзбек шовинизми туфайли республикадаги миллий озчилик бўлган туркманларга адолатсиз муносабат кузатилаётганди. 1923 йилда ўтказилган партиянинг ўн иккинчи съездида Сталиннинг маҳаллий шовинизмга қаратилган ҳужумлари барчанинг диққат-эътиборини туб аҳоли ўртасидаги миллий муносабатларга қаратиш, руслар ва рус бўлмаганлар ўртасидаги муаммоларни эса назардан четда қолдириш учун уриниш сифатида баҳоланди. Бу шунингдек рус бўлмаган коммунистларга ҳужум қилиш мақсадида кўрилган тайёргарлик бўлиб ҳам туюлди. Шу ондан бошлаб рус бўлмаган коммунистлар шовинизмда айланиб, мансабидан бўшатиб юборилиши мумкин эди.

Большевикларнинг кучсизларни кучлиларга қарши қўллаб-қувватлаш тўғрисидаги баёноти айримлар томонидан уларнинг миллатини ўзбекларга қарши қўллаб-қувватлаш учун асос деб талқин қилинди. Туркман ва қозоқ коммунистлари 1923–24 йилларда бир неча марта ўзбекларнинг Марказий Осиёдаги ҳукмронлиги большевикларнинг кучсизларни қўллаб-қувватлаш тўғрисидаги мафкурасига зид эканлигини таъкидлаб, бунга ишонтиришга уриниб кўрди. Марказий Осиё коммунистлари туркманлар, қозоқлар, тожиклар номидан ва нисбатан камроқ қирғизлар номидан тобора кўпроқ сиёсий талаблар билан чиқа бошлади. Хоразмда, Бухорода ва Туркистон республикасида туркманлар ҳамда қозоқлар ўзбеклар деб аталаётган ҳукмрон гуруҳга нисбатан ўзини заифроқ ҳис қила бошлади. Натижада туркманлар ва қозоқлар номидан тегишли республикаларда уларнинг аҳволини яхшилаш борасида бир қанча миллий талаблар ўртага ташланди. Бу талабларда мавжуд сиёсий субъектларни тарқатиб юбориш ва миллий янги субъектларни тузиш таклиф этилган эди. Туркман ва қозоқлар келтирган далилларга кўра, ўзбеклар кўп миллатли турли сиёсий тузилмаларга ҳукмрон бўлиб олганлар. Эдвард Оллвортнинг фикрича, миллий ҳудудий чегараланишнинг бош мақсади ўзбекларни Марказий Осиёнинг бошқа халқларидан яккалаб қўйиш бўлган, чунки ўзбеклар бошқа халқларни этник ассимиляция жараёнига гирифтор қиларди, бу эса ўзбек аҳолисининг кўпайишига ва ҳар бир соҳада улар иштирокининг кенгайишига олиб келар эди. Бироқ нафақат совет ҳукумати бу феноменга эътибор қаратди. “Ўзбеклар томонидан ассимиляция” қилиниши мумкин бўлган халқлар совет мафкурасидан илҳомланиб, бунга ўз миллатларини кучайтириш орқали жавоб берди. Бу ҳодиса Ленин томонидан “миллатлар ҳимояси” деб таърифланган эди. XX асрнинг 20 йилларида миллийликнинг бундай намоён бўлиши мутлақо янги ҳодиса эди ва бу кўп жиҳатдан янги совет ҳокимияти сиёсати ҳамда мафкурасининг маҳсули эди.

Бухорода 1923 йилнинг сентябрида Бухоро ҳукумати Бухоро республикаси таркибида алоҳида туркман, сўнгра алоҳида қозоқ вилоятларини ташкил этишга қарор қилди. 1924 йилнинг май ойида СССРнинг Бухородаги вакили Знаменский Ўрта Осиё бюросига «Бизнинг туркман ва қирғиз [қозоқ] меҳнаткашлари айрим ҳолларда ўзбекларни шовинизмда айблашмоқда” деб хабар йўллади.

Ўша йилнинг май ойида Хоразмда ҳам худди шундай чоралар кўрилиб, алоҳида туркман ва қозоқ-қорақалпоқ автоном вилоятлари ташкил этилди. 1924 йил апрель ойи бошида Хоразмда миллатлар масаласини илк марта кўтарган Карклин Ўрта Осиё бюросига “Биз муҳокама этиб, [Хоразмда] қирғизлар [қозоқлар] ва туркманлар учун автоном вилоятлар ташкил этишга қарор қилдик” деб хабар қилди. Бош котибга йўлланган мактубда Карклин “миллатлар ўртасидаги муносабатларни тартибга келтириш мақсадида биз Хоразмда туркман ва қирғиз [қозоқ] – қорақалпоқ автоном вилоятларини ташкил этишга қарор қилдик” деб хабар қилди.

Совет историографиясида қорақалпоқ сиёсий субъектининг ташкил этилиши тарихий зарурат ва “миллий давлатчилик ҳақидаги бир неча асрлик орзу” деб талқин қилинган. Амалиётда бу ҳам совет тузумининг қатъий илмий ёндашувга асосланган “буюк режаси” маҳсули эди. 1974 йилда чоп этилган “Қорақалпоқ АССР тарихи” асарида қорақалпоқ вилоятининг яратилиши қуйидагича таърифланган: “қорақалпоқлар совет ҳокимияти ўрнатилиши билангина ўз миллий давлатчилигига эга бўлди. Шундай қилиб, қорақалпоқ ерларини бирлаштиришдек кўп асрлик орзу-истаклар ҳақиқатга айланди”. Қорақалпоқ сиёсий субъектини яратиш бўйича билдирилган барча советча фикр-мулоҳазалар моҳиятан ана шундай эди. Бироқ ҳисоботлар бундай талқинни тасдиқловчи далил-исботлар келтира олмайди.

Айрим Ғарб олимлари учун қорақалпоқ вилоятининг ташкил этилиши миллий ҳудудий чегарланиш этник реалликка нақадар мос келмаслигининг исботидир ёки совет ҳокимияти ўз режасини рўёбга чиқариш учун энг кам имкониятдан ҳам фойдаланишга интилганининг далилидир.

1924 йилнинг бошида Хоразм республикаси раҳбарияти Хоразмда қозоқ-қорақалпоқ вилоятини ташкил этишга қарор қилди. Шунга қарамай, бу қорақалпоқлар ўтказган босим натижаси бўлгани йўқ. Аввал таъкидланганидек, Бухоро ва Хоразмда туркман субъектининг ташкил этилишига туркман озчилигининг ўз миллат учун кураши сифатида қараш зарур, айни пайтда эса қорақалпоқлар номидан миллий талаблар ўртага ташланмади. Миллатлар юзасидан билдирилган фикр-мулоҳазалар, афтидан, миллий чегараланишгача бўлган даврда қорақалпоқларга жиддий таъсир кўрсатмаган. Хоразмда 1924 йилнинг бошида қозоқ-қорақалпоқ вилояти кўпроқ бошқа йирикроқ гуруҳларга нисбатан шундай усул татбиқ этилганлиги муносабати билан тузилган эди. Бундан ташқари, бу кўп жиҳатдан Ўрта Осиё бюроси фаолиятининг маҳсули эди. 1924 йилда кейинроқ Хоразм ҳукумати Хоразм республикасини миллат принципи бўйича тузиб чиқиш режасини қабул қилди. Бироқ бунда асосий мақсад республика таркибида миллий вилоятлар ташкил этиш эмас, балки марказий совет ҳокимиятини қаноатлантириш эди.

Шу билан бир вақтда Хоразм ҳукумати Хоразм республикаси миллий чегараланиш режасига дучор қилинмаслиги ҳамда Туркистон республикасининг Амударё вилояти [ҳозирги Қорақалпоғистон Республикаси] Хоразм республикасига қўшиб берилиши лозимлигини маълум қилди. Ушбу вилоятда асосан қорақалпоқлар яшаши туфайли Амударё вилоятининг Хоразм билан қўшилиши миллий бирлашув сифатида қаралиши мумкин эди.

1961 йилда чоп этилган Беннигсен ва Лемерсье-Келькеженинг мақоласига кўра қорақалпоқларни ўзбеклар ва қозоқлардан ажратишга асослар кам бўлган:

“Улар [қорақалпоқлар] шевасидан бошқа ҳеч бир жиҳати билан – на тарихий урф-одатлари билан, на ижтимоий ва маданий анъаналари билан ўзбек ва қозоқ қардошларидан фарқ қилмайди. Уларнинг маданий урф-одатлари ўзбек ва қозоқ урф-одатларининг оралиғида жойлашган”.

Хоразм республикаси миллий чегараланишдан бўйин товлаганда кўпчилик қорақалпоқлар, ҳам коммунист бўлган, ҳам коммунист бўлмаган қорақалпоқлар Амударё вилояти Хоразм республикаси билан бирлаштирилишини қўллаб-қувватлади.

Хоразм ҳукумати миллий чегараланишни ёки Хоразм республикасининг тугатилишини бошқа қўллаб-қувватламаслиги ҳақида Ўрта Осиё бюросига маълум қилганида улар ўз мақсадларига эътиборни тортмоқчи бўлди. Албатта, Хоразм ҳукумати уларнинг миллий чегараланиш лойиҳасидан бош тортаётганини марказий совет ҳокимияти маъқулламаслигини жуда яхши англаб етарди. Шунга қарамай, афтидан, улар чегараланиш бўйича бундай рақобат совет ҳокимиятнинг шахтини туширишига умид қилган. Бу эса хоразмлик коммунистларда совет ҳокимиятининг бирдан-бир мақсади аслида турли миллий сиёсий тузилмаларни ташкил этиш эканлиги ҳақида тасаввур уйғонганлигидан дарак беради.

Бироқ совет ҳокимияти учун Хоразм республикасини, унинг ички тузилиши қандай бўлишидан қатъи назар, миллий чегараланиш лойиҳасидан четда қолдириш номақбул эди. Совет ҳокимияти томонидан ўтказилган босим натижасида Хоразм ҳукумати 26 июлда миллий чегараланиш ўтказилишини тўлиқ қўллаб-қувватлаши ҳақида резолюция қабул қилди. Хоразм ҳукумати Хоразмни бутун сақлашдан бошқа маъни йўқлигини, туркманлар ва ўзбеклар яшайдиган вилоятлар тегишли миллий республикаларнинг бир қисмига, қорақалпоқлар яшайдиган ҳудуд эса алоҳида миллий автоном вилоятга айлантирилиши лозимлигини маълум қилди.

Шу лаҳзадан эътиборан Хоразм республикаси тарқатиб юборилиши ҳамма учун аниқ ва равшан бўлиб қолди. Хоразм қисмларга бўлиб ташланиши очиқ-ойдин бўлиб қолганидан кейин вазият ўзгарди. 1924–25 йилларда Амударё вилоятида Оргбюро котиби бўлган А. Досназаров қорақалпоқ коммунисти деб аташимиз мумкин бўлган етакчи шахс эди. Досназаров ва унинг қорақалпоқ ҳамфикрлари Ўрта Осиё бюросига қорақалпоқлар билан боғлиқ мактубларни йўллай бошлади ва уларнинг мазмун моҳияти қуйидагича эди: “миллий ҳудудий чегараланиш ўтказилиши муносабати билан, шак-шубҳасиз, қорақалпоқлар учун ҳам автоном вилоят ташкил этиш зарур”. Қорақалпоқлар воқеаси қирғизларникига ўхшаш эди. Афтидан, миллий чегараланишга қадар қорақалпоқлар орасида националистик кайфиятлар ва фикр-мулоҳазалар кузатилмаган. Аксинча, миллий ҳудудий чегараланиш лойиҳаси қорақалпоқларда миллий талаблар пайдо бўлишига олиб келди.

Туркистон республикасида миллий хусусиятларга кўра маъмурий-ҳудудий ўзгаришлар олдинроқ бошланди. 1921 йилда Каспийорти вилояти туркман вилоятига айлантирилди. Айрим ҳудудларнинг бор-йўғи номи ўзгарган бўлса ҳам бу ўта муҳим аҳамиятга эга эди. Бу ҳудудий сиёсий тузилмаларни ташкил этишда географик мансублик эмас, балки этник мансублик асосий принцип бўлганлигини билдирар эди. 1922 йилнинг апрелида Туркистон марказий қўмитаси Еттисув ва Сирдарё вилоятларининг ҳудудларини тоғли вилоятга айлантириш орқали алоҳида қирғиз вилоятини таъсис этди. Бухоро республикасида ҳам воқеалар шундай ривожланди. 1921 йилда туркман миллий филиали ташкил этилди, 1923 йилнинг охирига келиб эса маркази Чоржуйда бўлган туркман вилояти ташкил этилди.

Совет историографиясига кўра, бундай чоралар Лениннинг миллатлар ўз тақдирини ўзи белгилаши лозимлигини назарда тутувчи сиёсатини аста-секинлик билан рўёбга чиқариш томон қўйилган табиий қадамлар эди. Ушбу маъмурий ўзгаришлар совет тузуми томонидан ана шундай тарзда тушунтирилган. Аслида бу прогматик ёндашувнинг бир қисми бўлгани ҳақиқатга яқинроқ.

Советлар тарқатган фикрга кўра, “миллий ҳудудий чегараланиш Марказий Осиё аҳолиси талабларининг маҳсули ва уларнинг миллий давлатчилик ҳақидаги кўп асрлик орзу-умидларининг рўёбга чиқиши” бўлган. Эдвард Оллворт, бошқа тарафдан, Ғарб олимлари орасида кенг тарқалган фикрга қўшилади. Унга кўра, ушбу тилга олинган “маҳаллий истаклар” миллий чегараланиш лойиҳасини гўё маҳаллий ташаббус сифатида кўрсатиш мақсадида Москва томонидан сохталаштирилган. Э.Оллворт ҳудудларни ажратиш миллий ҳудудий чегараланиш стратегиясининг бош мақсади бўлганлигини ва бу аслида ўзбекларга қарши қаратилганлигини таъкидлайди. Оллвортнинг фикрича, ўзбеклар Марказ учун ўзгача хавф уйғотар эди. Марказий Осиёнинг интеграциялашувига олиб келиши мумкин бўлган кучлар ўзбеклар билан боғлиқ эди: улар географик жиҳатдан минтақанинг катта қисмига ёйилганди ва бошқа халқларни этник ассимиляция жараёнига жалб қилиш учун катта сиёсий ресурсларга эга эди. Бундай ассимиляция охир-оқибат минтақанинг интеграциялашувига олиб келиши мумкин эди, бу эса совет ҳокимиятини таъсири кучлироқ бўлган ўзбекларни Марказий Осиёнинг бошқа халқларидан ажратиш мақсадида миллий ҳудудий чегараланиш ўтказишга ундади. Оллвортнинг фикрича, миллий чегараланиш тўлалигича Москванинг лойиҳаси бўлган ва маҳаллий аҳолининг, айниқса ўзбеклар яшайдиган минтақалар аҳолисининг кескин қаршилигига учраган. Жон Шоберлайн эса “миллий республикалар ташкил этилаётганда ушбу янги миллий республикалар билан боғлиқ нуфузли тузилмаларда ўз мартабасини ошириб олиш имкониятини фаҳмлаган Марказий Осиё раҳбарларининг бир қисми большевиклар томонидан ёлланган эди” деб таъкидлайди.

1923 йилнинг охирида ва 1924 йилнинг бошида Ўрта Осиё бюроси томонидан Марказий қўмитага берилган ҳисоботлар турли ташаббуслар чинакам миллий талаблар сифатида баҳоланганлигини кўрсатади. Россия коммунистик партияси Марказий қўмитасининг 1924 йил январь ойи бошидаги маърузасида Карклин туркман коммунистлари, шунингдек коммунист бўлмаган туркманлар томонидан талаблар кучаётганлиги ҳақида қуйидагиларни маълум қилди: “Туркманлар ишлари билан таниш бўлганимдан буён туркман меҳнаткашлари, партия аъзолари, шунингдек партияга аъзо бўлмаганлар орасида Туркистон ва Бухоро республикаларининг туркманлар яшайдиган ҳудудларини бевосита РСФСР билан боғлиқ автоном [туркман] республикасига айлантириш истаги кучайиб бормоқда. Туркманлар уларга нисбатан [ўзбеклар] адолатсиз муносабатда бўлаётганидан, уларга кам эътибор бераётганидан, уларни маҳаллий ишларга камроқ жалб этаётганидан қаттиқ нолимоқда. Ўртоқ Отабаев туркман автономияси масаласи Ўрта Осиё бюросида кўтарилишини талаб қилмоқда”. Ўз таклифларида туркман коммунистлари қуйидагиларни билдирган эди: “Туркманларни фақат сиёсий ва маъмурий чоралар билан тинчитиш мумкин. Сиёсий жиҳатдан туркманлар ўз тақдирини ўзи ҳал қилиш ҳуқуқига эга бўлиб, ўз минтақасига эга бўлиши керак. Шунингдек туркманлар Хоразмни бошқаришда тенг ҳуқуққа эга бўлиши лозим”.

1922 ва 1923 йилларда Хоразм республикасининг туркман конференциялари республика ҳукуматига туркман вакилларини қўшиш ва туркманлар яшайдиган вилоятларни мустақил вилоятга айлантириш зарурлигини бир неча бор таъкидлади. Бундан ташқари, улар Туркистон республикасининг туркманлар яшайдиган вилоятларини [Хоразмдаги туркман вилоятлари билан] бирлаштириш зарурлигига урғу берди. Ниҳоят 1924 йилнинг апрелида туркман вилояти ташкил этилди. Туркман миллий талаблари Хоразм билан кифояланиб қолмади. 1923 йилнинг сентябрида Бухоро туркманларининг тўртинчи конференцияси Бухоро республикаси ҳукуматидан туркманлар яшайдиган ҳудудларда алоҳида маъмурий вилоят ташкил этилишини сўради.

1923 йилнинг октябрида ўтказилган тўртинчи Бухоро конференциясида бу талаб қондирилди. Унга кўра “Чоржуй ва Қарши вилоятларининг туркман аҳолиси туркман ижроия қўмитаси томонидан бошқариладиган алоҳида маъмурий вилоятларга бириктирилди”. Туркманлар талабларини муҳокама этиб, коммунистик партия 1923 йил декабрь ойи охирида қуйидаги хулосаларга келди: “Туркман аҳолиси орасида туркман халқи учун алоҳида ҳудудий тузилма ажратиш истаги мавжудлиги боис Ижро этувчи бюро бу масалани муҳокама этиш зарур деб ҳисоблайди”. Муҳокама жараёнида туркман вилоят қўмитаси Россия коммунистик партиясининг Марказий қўмитасига ва Ўрта Осиё бюросига Бухоро республикасининг туркманлар яшайдиган туманларини бирлаштириш ва СССР таркибида мустақил миллий республика ташкил этиш сўралган талабни йўллади. Туркман қўмитаси этник нуқтаи назардан туркман шаҳарлари йўқлигидан ниҳоятда ташвишланди.

Шу асосда туркманлар Хоразм шаҳарларидан бири, ҳатто ушбу шаҳарда ўзбеклар кўпчиликни ташкил этса-да, туркман республикаси таркибига берилиши кераклигини таъкидлади. Тошҳовуз (Дашавуз) шаҳари ана шундай шаҳар эди. Ушбу шаҳар ўзида туркман-ўзбек чегара туманини ва минтақанинг туркман аҳолиси учун муҳим шаҳар марказини ифодалар эди.  Туркман қўмитаси бўлғуси республикани бошқариш учун шаҳарлар зарурлигига урғу берди ва Айтақов шундай деди: “Дашавузсиз туркман республикаси ҳеч қандай марказга эга бўлмайди.  Бу марказ сифатида хизмат қилиши мумкин бўлган ягона шаҳардир. Шаҳар аҳолиси 10 000 дан ортиқ ўзбеклардан иборат бўлса-да, биз Дашавуз шаҳри туркман республикаси таркибига берилишини сўраймиз”. Тошҳовуз шаҳрининг туркман республикаси таркибига киритилиши Москва бошқармаларида қабул қилинган ўзбошимча қарорлар маҳсули бўлиб қолмади. Бу модернизациялаш режасининг бир қисми эди. Ҳудудий қўмита аъзоларидан бири қуйидаги фикрларни билдирди: “Тошҳовуз шаҳри аҳолиси фақат ўзбеклардан иборат.

Шу сабабли айримларнинг фикрича, шаҳарни Туркманистон таркибига қўшиш мумкин эмас. Бундан ташқари, улар туркманлар ва ўзбеклар ўртасида қадимдан қолган адоват бундай қарор қабул қилиниши номақбул бўлади деб айтяптилар. Шунга қарамай, туркманларни ўз томонимизга оғдириб олиш ҳамда тинч меҳнат қилишга ва маданий ҳаёт кечиришга мажбурлаш учун улар шаҳарларга эга бўлиши керак, уларда эса Тошҳовуздан бошқа шаҳар йўқ. Хоразм туркманларининг марказини белгилаш учун Тошҳовуз шаҳрини туркманларга бериш керак. Мен ўзбек ҳам эмасман, туркман ҳам эмасман, бироқ бу менинг фикрим”. Ўзбек қўмитаси диққат-эътиборини Амударёнинг ўнг қирғоғида жойлашган Чоржуй минтақасидаги Фароб туманига қаратди. Туркман қўмитаси ҳам Фароб туманига даъво қилаётган эди ва қизиғи шундаки, Ҳудудий қўмита бу масалани Тошҳовуз масаласидан фарқли тарзда ҳал қилди. Фароб тумани борасида у ёки бу республикаларнинг маъмурий, сиёсий ёки иқтисодий келажагидан келиб чиққан ҳолда туманни ўзбек ёки туркман республикалари таркибига киритиш зарурлиги ҳақидаги таклифлар янграмади. Баҳс туман аҳолисининг шунчаки фуқаролиги билан боғлиқ масала устида эди. Иккала қўмита ҳам уларнинг миллий гуруҳи Фароб туманида кўпчиликни ташкил этишини таъкидлади. Охир-оқибат Фароб тумани Чоржуй минтақасининг қолган қисми билан бирга туркман республикаси таркибига киритилди. Нима учун?

Ҳеч бир қўмита ўз даъвосидан воз кечмаганлиги туфайли Ҳудудий қўмита раиси Зеленский Фароб аҳолисининг миллий таркибини аниқлаш учун комиссия тузишни таклиф қилди. Туркманлар тарафи бунга ҳожат йўқлигини, 1923 йилда Бухоро республикасида туркман вилояти ташкил этилганда ишончли маълумотлар тўпланганлигини маълум қилди. Ушбу маълумотлар ўз даъвосини қўллаб-қувватлашини билган туркманлар ўша материалдан фойдаланишни тавсия қилди. Этнографик тадқиқотларнинг якунини фаҳмлаган Файзулла Хўжаев материални қаттиқ танқид остига олди ва бу масалана яна бир марта ҳал этиш зарурлигини таъкидлади.

Бундай қарама-қарши нуқтаи назарлар асосида қўмита овоз беришни таклиф қилди. Биринчи вариант янги тадқиқотлар ўтказишдан, иккинчи вариант ишни 1923 йилги материал асосида ёпишдан иборат эди. Охирги вариант танланди ва қарор қабул қилиш учун уч нафар аъзодан иборат қўмита таъсис этилди (Отабаев туркманлар тарафидан, Файзулла Хўжаев ўзбеклар тарафидан ва Карклин Ўрта Осиё бюросидан). Натижада Фароб туркман республикасига таркибига қўшилди. Советча усул билан чегараларни аниқлашнинг ушбу иккита мисоли биз учун нимани англатиши мумкин? Ҳеч бўлмаганда, ушбу иккита мисол чегараларни аниқлашда турли вазиятларда турли принципларга таянилганлигини кўрсатиб беради. Фароб масаласида миллатга таяниб чегараланиш ўтказилди. Тошҳовуз шаҳрига келсак, иқтисодиёт ва бошқарув билан боғлиқ далил-исботлар ҳал қилувчи аҳамият касб этди. Умуман олганда, туркман ва ўзбек республикалари ўртасидаги чегарани аниқлаш нисбатан муаммосиз бўлди. Ўзбеклар ва қозоқлар, шунингдек ўзбеклар ва қирғизлар ўртасидаги чегараларни аниқлаш катта низо ҳамда баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. Ушбу халқлар ўртасидаги чегарада жойлашган туманлар туркман-ўзбек миллий чегараланиши жараёнида ажратилган туманларга қараганда этнографик нуқтаи назардан мураккаброқ эди.

Табиийки, бундай вазият Фарғона водийсида кузатилди. Бу ерда ўзбеклар ва қирғизлар бир-бирига зид талаблар билан чиқди. Чегарани аниқлашда ушбу минтақанинг муҳим пахта ресурслари катта иқтисодий аҳамиятга эга эди. Кўпинча даъволар водийнинг Қўқон, Фарғона, Андижон, Ўш ва Наманган шаҳарларига тааллуқли бўлди. Қирғизларнинг ушбу мунозаралар чоғидаги ёндашуви юқорида туркманлар қўллаган усулларга ўхшаш эди. Ўзбеклар яшайдиган ҳудудлар ўзбекларнинг ўз этнографик чегаралари ва ижтимоий-иқтисодий ҳаёт тарзига мос келар эди, бунга қарши қирғизлар этнографик нуқтаи назардан уларда бирорта ҳам шаҳар йўқлигини эътироф этиб, туркманлар каби улар ҳам алоҳида сиёсий субъект шаҳар марказларисиз бўлмаслигига урғу берди.  Ўзбеклар ва қирғизлар ўз таклифларини тақдим этганларида улар ўртасидаги тафовут катта эди.  Ўзбеклар томони, умуман олганда, қирғизлар кўпчиликни ташкил этмаган шаҳарни қирғиз вилояти таркибига киритиш зарурлигини эътироф этди. Бироқ амалиётда эса улар бунинг оқибатларини қабул қилишни хоҳламас эдилар. Ўзбек қўмитаси ҳар бир шаҳарни алоҳида-алоҳида кўриб чиқиб, уларнинг аҳолиси асосан ўзбеклар эканлигини таъкидлаб, барча ушбу шаҳарлар ўзбек республикаси таркибига киритилиши кераклигини маълум қилди. Хусусан, улар қирғизларнинг Андижон шаҳрига даъволарини қабул қилмади. Андижон шаҳри иқтисодий муҳим аҳамиятга эга бўлганлиги боис иккала томон учун ўзига хос қизиқиш уйғотди. Қўқон шаҳри билан бир қаторда Андижон шаҳри Фарғона водийсининг асосий иқтисодий маркази эди, бу эса баҳс-мунозараларда яққол ўз изини қолдирди.   Ўзбек қўмитаси Фарғона водийсида жойлашган шаҳарлар устида баҳс юритар, қирғиз қўмитаси эса айрим шаҳарлар қирғиз халқи ва бўлажак қирғиз республикаси учун муҳимлигини таъкидлашда давом этар эди. Жумладан, қирғизларнинг диққат-эътиборини Ўш шаҳридан кўра кўпроқ Андижон шаҳри ўзига жалб қилди. Шунга қарамай, чегаралар ўрнатилгандан кейин Андижон шаҳри Фарғона водийсининг кўпчилик бошқа шаҳарлари каби ўзбек республикаси таркибига киритилди, шу билан бир вақтда Ўш шаҳри қирғиз вилоятига қўшиб берилди (у вақтда ҳозирги Қирғизистон ҳудуди республика эмас, балки қирғиз вилояти деб номланган).  Ўзбеклар ва туркманлар ўртасида миллий чегараланиш ўтказилганда, ўзбекларнинг Тошҳовуз шаҳри туркман республикасига қўшиб берилишига қаршилик кўрсатганини айтмаса, бундай маҳаллий реакциялар умумий олганда кузатилмаган эди. Фарғона водийсида ўтказилган миллий чегараланишга келсак, бу ерда вазият бутунлай бошқача бўлди. Бу ерда Ўрта Осиё бюроси кўплаб мурожаат ва эътирозлар қабул қилиб олди. Бундай мурожаатлар ўз ерлари қирғиз вилояти таркибига қўшиб берилаётганлигидан норози бўлган аҳоли томонидан юборилган эди. Улар ушбу мурожаатларда уларнинг ерлари ўзбек республикаси таркибига киритилишини талаб қилиб чиқди. Барча илтимослар Ўш, Марғилон, Андижон ва Жалол-Обод каби аҳоли пунктларидан келиб тушди. Кўпчилик шикоятлар муайян туман ёки вилоят “фуқаролари” номидан тақдим этилган эди. Шунингдек айрим мурожаатлар қишлоқ жойлардан ҳам юборилди. Уларнинг қаерга мансублигидан қатъи назар бундай илтимослар, одатда, кўпчилик томонидан имзоланганди. Мурожаатларнинг бирида имзолар сони 2 000 дан ортиқ эди. Муайян ҳудудни қирғиз вилоятига эмас, балки ўзбек республикаси таркибига киритиш зарурлиги борасидаги мурожаатлар ҳар доим ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитларга асосланди. Бундай турдаги мурожаатлардан бири 1924 йилда Марғилон уездининг Ичкилик волости аҳолиси номидан Туркистон муҳторияти ҳукуматига юборилди:  “Ўш уезди фуқароларидан биз Марказий Осиёда миллий ҳудудий чегараланиш ўтказилиши ҳамда алоҳида ўзбек, қирғиз ва тожик республикалари ташкил этилиши ҳақидаги хабарларни эшитдик. Ушбу мурожаатни имзолаш билан биз, яъни 2 250 нафар Ичкилик волости фуқаролари Туркистон Марказий Қўмитасидан бизни ўзбек республикаси ҳудудида жойлашган Марғилон уездида қолдиришингизни сўраймиз. Ўнлаб йиллар давомида биз қишлоқ хўжалиги билан шуғулланиб келганмиз, орамизда бошқа касб эгалари йўқ. Бундан ташқари, биз бир-биримизни ўзбек ва қирғизга ажратмаймиз, биз бир оиладек яшаймиз. Бизнинг иқтисодий ҳаётимиз ҳар жабҳада ўзбеклар билан боғлиқ. Шуларни эътиборга олган ҳолда биз Туркистон Марказий Қўмитаси бизни ўзбек республикасининг Марғилон уездида қолдириш ҳақидаги илтимосимизни қондиради деб умид қиламиз”.   Марғилоннинг бошқа (Найман) уездидан олинган шундай илтимос билан бирга Туркистон ҳукумати қуйидаги изоҳлар ёзилган мурожаатни Ўрта Осиё бюросига юборди: “[Ичкилик ва Найман волостларида яшовчи] қорақирғиз [қирғиз] деҳқонлари улар Марғилон уездидан ажратилиб, қорақирғиз [қирғиз] вилояти таркибига қўшилишдан қатъий бош тортмоқда”. Бундай ташаббуслар Ўш, Андижон ва Жалол-Обод шаҳарларида ҳам кузатилди. Миллий республикалар ва вилоятлар ташкил этилаётганлигини танқид қилмай, ушбу арзгўйлар уларнинг ўтроқ турмуш тарзи ва қишлоқ хўжалиги билан бандлиги уларнинг этник гуруҳини ўзбек республикаси таркибига киритиш мақсадга мувофиқлигини таъкидлади. Андижон уездининг Бозорқўрғон вилояти фуқаролари қуйидагиларни баён қилди: “Биз асосан қишлоқ хўжалиги билан шуғулланувчи жамоамиз. Орамизда қорақарғизларга [қирғизларга] ўхшаш кўчманчилик билан шуғулланувчилар йўқ ва иқтисодиётимиз ўзбекларники билан узвий боғлиқ. Ҳудудий қўмита бизни у ёки бу республика (ўзбек ёки қорақирғиз [қирғиз] республикаси) ҳудудига киритиш масаласини кўтарган экан, бизни биринчи республика ҳудудига киритишларини сўраймиз”.

Ижтимоий-иқтисодий тузилмалар ва миллий гуруҳлар ўртасидаги ўхшашликлар орасида ўшлик ўзбекларнинг қуйидаги мазмундаги биргина мурожаати эътиборни ўзига тортади:  “Ҳозирги вақтда шаҳарда ўзбеклар қирғизлардан анча кўп. Шу сабабли биз ушбу шаҳар ўзбек республикаси таркибига киритилишини сўраймиз”. Бундай ҳар хил мисоллар Фарғона водийси ҳудудий чегаралиш ўтказиш учун мутлақо мос келмаслигини ва фақат миллий чегараланишгина кишиларни ўз миллатига мурожаат қилишга мажбур қилганлигини кўрсатиб бермоқда. Ўзбек ва қирғиз қўмиталари бўлғуси чегаралар ҳақида ўз таклифларини тақдим этганларида бир неча банд юзасидан низо келиб чиқди. Улар асосан Ҳудудий қўмитада ўтказилган мунозаралар орқали ҳал этилди. 20 август куни Ҳудудий қўмита иккала қўмита ўртасида махсус маслаҳат мажлиси ташкил этди. Унда томонлар барча низоли туманларни муҳокама этди. Бир-бирига зид арзномалар бирин-кетин кўриб чиқилди ва иккала томон тарафидан қабул қилинган лойиҳа яратилди. Биринчидан, учрашувда иккала қўмита учун мақбул бўлган Наманган, Марғилон ва Қўқон уездларининг чегаралари тасдиқланди. Иккинчидан, сўз шунингдек Андижон ва Ўш уездлари ҳақида ҳам борди. Бу ерда музокаралар чоғида иккала томон айрим талаблардан воз кечди. Бундай муроса натижасида ўзбек республикаси ва қирғиз вилояти ўртасида чегара тузилди. Шундан кўп ўтмай Ҳудудий қўмита ушбу лойиҳани қабул қилди ва Карклин Сталинга қирғиз вилояти чегаралари билан боғлиқ масала бўйича тўлиқ келишувга эришилганлиги ҳақида мамнуният билан хабар етказди.

Фарғона водийси миллий белгилар бўйича ҳудудий чегараланиш ўтказишга умуман мос келмасди. Аслида 1923 йилнинг охирида Фарғонадаги коммунистлар Туркистон муҳториятига унинг таркибида Фарғона автоном вилоятини ташкил этиш илтимоси билан мурожаат қилган эди. Эдвард Оллвортнинг фикрича, бу ташаббус “эҳтимол Ўрта Осиёда муайян миллат номи билан аталмайдиган давлат тузилмасини сақлаб қолишга қилинган туркистонликларнинг сўнгги интилиши” эди.

***

Айримлар қозоқлар ва ўзбеклар ўртасидаги курашни шубҳа остига олиши мумкин, бироқ ҳақиқат шуки, асосий кураш қозоқлар ва ўзбеклар номидан олиб борилди. Сергазиевнинг фикрича, вазият жуда танг эди ва кескин чоралар кўрилишини талаб қиларди. У 1923 йилда миллий ҳудудий чегараланиш жараёнида рўёбга чиқарилган қуйидаги таклифни ўртага ташлади: “Ҳар ким бу масалани дарҳол ҳал этишни режалаштирмоқда ва мен энг яхши усулни – Туркистонни иккита республикага – ўзбек ва қозоқ республикасига бўлишни таклиф қиламан. Буни зудлик билан амалга ошириш зарур деб ўйлайман, чунки масъул ходимлар давраларида кўтарилган қозоқ-ўзбек масаласи халқ орасида оғир оқибатларга, ҳатто қисқа муддатли қон тўкилиши ёки қирғинга олиб келиши мумкин”. Буни қандай талқин қилиш лозим? Ўрта осиёлик коммунистларнинг миллатга асосланган сиёсий тузилмаларни ташкил этишга доир бундай талаблари ва хоҳиш-истаклари чинакам талаб ва хоҳиш-истаклар эдими? Ёки бу талаблар совет ҳокимияти томонидан сохталаштирилганмиди?

Бундай миллий талаблар, энг аввало, туркманлар ва қозоқлар номидан кўтарилди. Биринчидан, қозоқлар Туркистон АССР ҳудудида яшовчи қозоқларни Қозоқ АССР билан бирлаштиришни ёки “Катта Қозоғистонни” ташкил этишни талаб қилиб чиқди. Иккинчидан, Туркистоннинг қозоқ аҳолиси учун алоҳида сиёсий субъект ташкил этиш ғояси мавжуд эди. Шунингдек қирғизлар номидан ҳам талаблар янгради. Бироқ ўзбеклар ва тожиклар номидан миллий талаблар миллий чегараланишга қадар бўлган даврда кўзга ташланмади.   Кўпчилик ҳолларда турли ҳудудлар ёки этник гуруҳлар учун кечган курашда ўзбеклар бир тарафдан, қозоқ, туркман ёки қирғизлар бошқа тарафдан иштирок этди. Тожиклар дастлаб бундай низоларга жалб этилмади. Бу тожиклар миллий чегараланиш жараёнидан четда қолиб кетганидан дарак бермайдими? Менимча йўқ. Гарчи Ҳудудий қўмитанинг тожик бўлинмаси нисбатан кеч ташкил этилган бўлса-да, тожиклар ўз сиёсий субъектини ташкил этишга доир баҳс-мунозараларда қатнашди. Имомов, Хожибоев ва Саиджонов тожиклар вакиллари этиб тайинланди. Бошқа тарафдан эса тожик бўлинмаси даставвал Файзулла Хўжаев томонидан тузилган тожик вилояти режасини қабул қилди холос. Тожикистон республикаси миллий чегараланиш жараёнида таъсис этилган субъектлар орасида энг ночор, иттифоқдош республикалар орасида эса энг қашшоқ республикага айланди. Хўжанов [қозоқ миллатчи коммунисти] бунга қуйидагича изоҳ берди: “Тожик миллий марказлари ўзбек республикаси таркибида қолиб кетаяпти. Алоҳида тожик миллий вилояти эса тоғли ва бориш қийин бўлган туманлардан ташкил топган… Агар бундай вилоятга зарурат бўлса, нима учун Тожикистон чегарасини ичкарироққа, масалан Самарқанд вилоятига қадар тортиш мумкин эмаслигини тушуниш қийин. Самарқанд вилояти тожиклар учун анча бой ерларни тақдим этган бўлар эди… Менимча бу масала етарлича пухта тайёрланмаган, лекин тожик оғайнилар тожик вилояти фақат тоғли ҳудудлардан ташкил этилганлигини билдирувчи қарордан жуда мамнун кўринади”.  Тожик қўмитасининг аъзоларидан бири Имомов тожик вилояти “асосан тоғли дўнгликлардан” таркиб топганлигини, бироқ улар “бу масалани ўзбеклар билан келишиб бўлганликларини” қайд этди. Эътиборлиси шундаки, тожик масаласини тожиклар ўзлари эмас, балки қозоқлар кўтариб чиқди. Тожик қўмитаси эса лойиҳани қаршиликсиз қабул қилди, бу эса тожик масаласи ўзига хос бўлганидан дарак беради.

Шунга қарамай, бир неча йил ўтгач вазият бутунлай ўзгарди. 1924 йилда ўзбек-тожик чегараланишига розилик берган шахсларнинг кўпчилиги 1929 йилда анча кескин тожик националистик нуқтаи назарини билдирди. 1924 йилда миллий чегараланишни бирорта ҳам қарши сўз билдирмай қабул қилган тожиклар энди тожик республикасининг чегараларини умуман рад этди. Тожик миллатчилари Тожикистон АССР ўзбек республикаси таркибидан чиқарилишини талаб қилди. Бу талаб 1929 йилда рўёбга чиқарилди. Бундан ташқари, улар ҳудудларни қайтадан бўлиб чиқишни ва қуйидаги ҳудудларни тожик республикаси таркибига ўтказиб беришни талаб қилди: Хўжанд вилояти, Самарқанд шаҳри ва Эски Бухоро, шунингдек Сурхондарё вилоятининг шимолий қисми. Шубҳасиз, бу талабларни қондириш мураккаб эди. Тожик республикасига ён бериш Ўзбекистон томонининг норозилигига сабаб бўлар эди. Ёлғиз Хўжанд вилояти 1929 йилда тожик республикасига берилди, қолган барча сўралган туманлар Ўзбек Совет Социалистик Республикаси таркибида қолдирилди. Ўзбекистон таркибидан Хўжанд вилоятининг чиқарилиши ва Тожикистон таркибига ўтказилиши ушбу қарама-қарши томонлар ўртасидаги муроса эди.

Аввал келтирилган “ўттиз нафар қозоқ меҳнаткашлари” томонидан Ўрта Осиё бюросига юборилган мактубда биз қозоқларнинг ўзбекларга қарши қаратилган миллатчилигига гувоҳ бўлгандик. Миллий ҳудудий чегараланиш жараёнида фаол иштирок этган Хўжановнинг [қозоқ миллатчи коммунистининг] шиддатли курашида бундай қозоқ-ўзбек дихотомияси ҳар доим мавжуд бўлган ва бу ҳам иқтисодий, ҳам ижтимоий ва маданий хусусиятларни касб этган [дихотомия – бир-бирини тўлиқ истисно этувчи фикрларга бўлинадиган тушунча]. Бундан ташқари, Хўжановнинг ўзбек-қозоқ дихотомияси маданий жабҳани – дин ва кундалик турмушни ҳам қамраб олар эди. Хўжановнинг хулосаларидан бирига кўра, қозоқ маданияти “Ғарб” маданиятини эслатарди, бу эса қозоқлар диндор ўзбекларга нисбатан дунёвий маданиятга эга бўлганлигини англатар эди.

Хўжановнинг ўзбеклар ва қозоқлар ўртасидаги тафовут ҳақидаги қарашида ҳар доим уч карра дихотомия мавжуд бўлган: мазлум ва эзилган кишидан фарқли ўлароқ золим ва эксплуататор, секуляризмдан фарқли равишда диний бағритошлик ва, эҳтимол, фанатизм, ниҳоят, Шарқ маданиятидан фарқли Ғарб маданияти. Совет ҳокимиятининг мурувватига сазовар бўлишга интилаётгандек кўринган қозоқларнинг шикоят қилишини кузатиш мароқли эди, чунки Хўжанов қозоқлар борасида келтирган барча хислатлар инқилобни уюштирган тузум томонидан жуда юқори баҳоланар эди. Ўзбеклар ва қозоқлар ўртасида миллий чегараланиш ўтказиш анча катта муаммоларни туғдирди. Бу турли баҳс ва низоларга олиб келди ҳамда Ҳудудий қўмита ўз фаолиятини икки халқ вакиллари ўртасидаги душманлик кайфияти билан суғорилган муҳитда олиб борди. Албатта бу иккала халқ вакиллари ўртасида манфаатлар ва ресурслар учун кечган сиёсий кураш эди. Қозоқлар ва ўзбеклар турли этник гуруҳларнинг миллий мансублигини аниқлаш мақсадида баҳс олиб борди. Қурамалар, турклар, қашғарликлар ва муайян даражада сартлар ана шундай этник гуруҳлар жумласига киради. Ушбу гуруҳлар орасида қурамалар ўзининг сони туфайли энг муҳими эди. Бу масала Ҳудудий қўмитада ўзбеклар ва қозоқлар ўртасида шиддатли баҳс-мунозараларга сабаб бўлди.

Чегара масаласи кўтарилгани сайин ўтроқ халқ ва кўчманчилар ўртасидаги тафовут тобора катта аҳамият касб эта бошлади. Қурамаларни ўзбеклар деб ҳисоблаш кераклигини исботлашда ўзбеклар томони диққат-эътиборни ижтимоий-иқтисодий мезонга қаратди. Ҳудудий қўмитада қурамалар масаласи бўйича бўлиб ўтган кўпчилик баҳс-мунозараларда ўзбеклар томони бир неча марта қуйидаги асосни таъкидлади: “Қурамалар қўчманчи эмас, ўтроқ деҳқонлардир, улар қозоқлар билан эмас, балки ўзбеклар билан узвий боғлиқ”. Ўзбеклар томони қурамаларнинг тили ва шажарасини ўрганиш ҳам қурамалар ўзбеклар деб хулоса қилиш мумкинлигига урғу берди. Улар қурамалар ассимиляция жараёнининг ўртасида турганлигини ва қурамаларнинг кўпчилиги ўзбекларга айланганлигини таъкидладилар.  Қозоқлар томони ассимиляция фикрини рад этди. Бунинг ўрнига улар илк шарқшунослар каби қурамалар ўзларини қайси халққа мансуб деб билишига камроқ эътибор бериб, “қурамалар аслида ким бўлганлигини” исботлашга уриниб кўрди.

Масалан, улар кўпинча қурамалар асли қозоқлар бўлганликларини ва “қурама” сўзи қозоқча сўз эканлигини тез-тез ажратиб кўрсатди. Шунингдек улар қурамалар ва қозоқлар ўртасида яқин тарихий алоқалар мавжудлигига урғу берди. Қурамалар ҳозирги вақтда ўзларини қайси халққа мансуб деб билишидан қатъи назар улар тарихий нуқтаи назардан қозоқларнинг аждодларидир дея таъкидлашди. Шунга қарамай, қурамалардан бирорта садо чиққанини тасдиқловчи ҳужжатни учратмадим. Бундан ташқари, йирикроқ гуруҳлар (масалан, сартлар) устида баҳс юритилганда ҳам бундай акс-садо янграмади. Агар [ўзбеклар ва сартлар ўртасида] бундай тафовут мавжуд бўлганда биз бундай садони эшитган бўлар эдик деб ҳисоблайман. Нима бўлганда ҳам бундай садо қашғарликлар (уйғурлар) масаласида қулоққа эшитилди. Қурамалар масаласида бўлгани каби ўзбеклар ва қозоқлар қашғарликлар/уйғурлар уларнинг миллатига мансублигини таъкидладилар. Бироқ бунда ўзбеклар ва қозоқларнинг даъволари жавобсиз қолмади.

Ўрта Осиё бюроси қашғар совет ёки партия меҳнаткашларидан бир қанча мактублар олди. Уларда уйғурлар бошқа халқлар ўртасида кечаётган кураш жараёнида “ўйинчоққа” айланиб қолаётганидан норозилигини билдирган эди. Сартлардан ҳам “сарт” халқини ифодалашни талаб қилувчи овозлар бўлгани йўқ. Шунга қарамай, сартлар масаласи миллий чегараланиш вақтида ўзбеклар ва қозоқлар ўртасида кечган кураш жараёнида муҳокама этилди. Ўзбеклар сартлар ва ўзбеклар бир халқ эканлигини таъкидларди, айни вақтда қозоқлар кучли ўзбек бирлиги юзага келишидан хавфсираб, бунга қаршилик кўрсатарди. Сартларнинг алоҳида этник гуруҳ эканлиги ёки ўзбеклардан фарқ қилиши юзасидан бирорта ҳам “сартлардан” арз бўлмади. Аслида сартлар ва ўзбеклар ўртасидаги тафовутлар борасидаги баҳс-мунозаралар вақтида билдирилган далил-исботлар учинчи томондан, хусусан қозоқлардан келиб тушди.

Ингеборг Балдхауфнинг фикрича, рус этнографлари, тарихчилари ва мутахассислари томонидан фойдаланилган “сарт” термини ушбу термин билан аталган халқ томонидан нотўғри ном деб эътироф этилди. Бу миллий чегараланиш вақтида Файзулла Хўжаев томонидан 1924 йил апрелда Ўрта Осиё бюросида билдирилган қуйидаги нуқтаи назарга мувофиқ келар эди: “Янги сарт халқи пайдо бўлаяпти деб эшитдим. Олимлардан ушбу терминнинг келиб чиқиши ҳақида сўраганимда улар менга ушбу сўз руслар билан бирга келганини ва у “сариқ ит” маъносини англатишини айтди. Демак, сартлар миллат ҳисобланиши мумкин эмас”.

Шунга қарамай, қозоқлар томонидан фойдаланилган далил-исботлар қизиқдир. Миллий мансубликни муҳокама этиш чоғида қозоқлар ташқи кучлар одамларни ўзининг ҳақиқий миллатини яширишга ва қўрқувдан ёки қулайлик учун ўзларини ўзбеклар деб ҳисоблашга мажбур қилганлигини тез-тез такрорлади. Қозоқларнинг фикрича, Бухоро республикасидаги қозоқлар, шунингдек бир қанча бошқа гуруҳлар билан шундай ҳолат юз берган. Марказий Қўмитага юборилган мактубда Бухоро республикасининг қозоқ қўмитаси аъзолари “бугунги кунгача қозоқлар жазога дучор бўлишдан қўрқиб ўзларини қозоқ деб атамай келди” деб шикоят қилди. Бир қанча ҳолларда қозоқлар ўз номини ўзгартиришга сабаб бўлиши мумкин бўлган, айниқса бу ўзбекларнинг сонини кўпайишига олиб келадиган ташқи омилларни қайта-қайта такрорлашдан толмади. “Сартлар” борасида бунинг тасдиғи йўқлиги қозоқлар учун унчалик муҳим эмас эди.

Сартлар хусусида ўз номини ўзгартириш учун ҳеч бир сабаблар кўрсатилмади. Бунинг ўрнига қозоқлар “сартларни” ўзбеклар билан тенглаштириш тарихий воқеликка мос келмаслигини ва бундай ҳодиса сунъий эканлигини таъкидлади. Энг асосийси, қозоқлар томони диққат-эътиборни тарихга қаратиб, ўзининг ҳақ эканлигини исботлашга уринди. Ҳудудий қўмитада улар қуйидагиларни таъкидлади:

“Аниқ ўзбек халқи мавжуд эмас. Ўзларини ўзбеклар деб атайдиганларнинг ҳаммаси ҳам аслида ўзбек эмас… Ўзбеклар қишлоқ аҳолиси бўлган, шаҳарликлар эса сартлар деб аталган. 1920 йилга қадар шаҳарликлар ўзбеклар билан бир халқ бўлмаган, лекин тахминан шу даврда шаҳарлик аҳоли ўзбек номидан фойдалана бошлаган… Демак, ўзбек халқи мавжуд эмас, бу шунчаки ном. Иккита халқ мавжуд – сартлар ва ўзбеклар”.

Ўзбеклар томони сартлар ва ўзбекларни эндиликда ажратиб бўлмаслигини қайд этди: “Бизнинг ишимиз тарихни титкилаш эмас. Энди “сартларни” алоҳида миллат сифатида фарқлашнинг умуман имкони йўқ. Ўтмишда инсонлар ўзларини ким деб аташидан қатъи назар ҳозирда улар ўзларини ўзбек деб ҳисоблайдилар. Айримлар биз сартларни сартлар, ўзбекларни ўзбеклар бўлишига имконият беришимиз керак деб айтаяпти. Бироқ сартларни ўзбеклардан ажратиш беъманиликдир ва бунинг имкони йўқдир”.

Қозоқлар томони, умуман олганда, ўзбеклар келтирган далил-исботларни тасдиқлади. Қозоқлар аввал сартлар деб номланган этник гуруҳлар ўзларини ўзбеклар деб атай бошлаганини инкор этмади. Қозоқларнинг асосий нуқтаи назари “сартлар ўзларини ким деб атамасин, улар сарт бўлиб қолаверади” дейишдан иборат эди.

Тошкент шаҳри ўзбеклар ва қозоқлар ўртасида катта жанжалга сабаб бўлди. Иккала томон ҳам Тошкент шаҳрига катта эътибор берганлигининг ажабланарли жойи йўқ, чунки бу шаҳар иқтисодий ва маъмурий нуқтаи назардан энг муҳим марказ бўлган. Ўзбеклар ва қозоқлар Тошкент шаҳри ва уезди уларнинг республикаларига қўшиб берилишини талаб қилди. Бу масала юзасидан музокаралар олиб бориш учун имконият йўқ эди ва Тошкент учун кураш миллий чегараланиш жараёнини, хусусан Ҳудудий қўмита ишини анча мураккаблаштирди. Иккала томон туркман-ўзбек ва ўзбек-қирғиз миллий чегараланишида қўлланган далил-исботлардан фойдаланди.

Бош масала Тошкентда қайси миллат яшашида эди. Қозоқларми ёки ўзбеклар? Қозоқлар томони Тошкент шаҳри миллий нуқтаи назардан “деярли тўлиқ ўзбеклар яшайдиган шаҳар” эканлигини тан олишар эди. Бунинг ўрнига туркманлар Тошҳовуз шаҳрига, қирғизлар Фарғона водийсидаги шаҳарларга даъво қилганида кузатилганидек қозоқлар диққат-эътиборни шаҳар атрофидаги аҳолига тортди. Қозоқлар томони қуйидаги далил-исботларни келтирди: “Тўғри, бугун Тошкент шаҳрида кўпроқ ўзбеклар яшайди ва эҳтимол шаҳар аҳолиси деярли тўлиқ ўзбеклардан иборатдир. Бироқ шу билан бир вақтда Тошкент шаҳри қозоқ аҳолиси яшайдиган вилоятлар ва уездлар учун марказ саналади. Ушбу минтақанинг [Туркистон муҳториятидаги Сирдарё вилоятининг] мансублиги тўғрисида қарор қабул қилаётганда фақат шаҳардаги аҳолини эмас, балки бутун минтақанинг этнографик таркибини эътиборга олиш зарур. Шунга асосланган ҳолда биз Тошкент шаҳри қозоқ республикаси таркибига киритилишини сўраймиз”.

Чегарага оид баҳс-мунозараларда туркманлар тарафи ҳам, қирғизлар тарафи ҳам иқтисодий далил-исботлардан фойдаланган эди. Қозоқлар тарафи диққат-эътиборни фақат иқтисодий жиҳатларга тортиш билан кифояланмади. Улар қозоқ республикасининг маданий эҳтиёжларига ҳам тўхталди. Қозоқ қўмитасининг маърузасида Қозоқ АССРнинг Туркистон Марказий Қўмитасидаги вакили Тошкент қозоқ халқи учун улкан маданий аҳамиятга эга эканлигини таъкидлаб, Тошкентга “қозоқ Самарқанди” деб баҳо берди. Кейинги баҳс-мунозараларда қозоқлар шу жиҳатга кучлироқ урғу берди. Қозоқларнинг фикрича, агар Тошкент қозоқ республикаси таркибига берилмас экан, қозоқ аҳолисининг иқтисодий жиҳатдан энг кучли ва энг маданиятли қисми қозоқларнинг қолган қисмидан ажралиб қолади, чунки “халқ ҳанузгача миллий шаклланиш босқичида турибди”. Қозоқлар учун бу шунчаки имкон қадар кўпроқ ҳудудни қўлга киритиш бўлмаган.

Туркистон муҳтор республикаси ҳудудида яшовчи қозоқларнинг қозоқ автономияси билан бирлаштирилиши бўлғуси қозоқ республикаси ҳудудини тубдан ўзгартириб юборар эди. Қозоқ АССР Марказий Қўмитасининг етакчиси Мендешев “Ақ жол” газетасидаги мақоласида қозоқ республикасини Тошкентсиз бошсиз танага қиёслаганди.   Халқнинг “қолоқлиги” қўл келадиган далил бўлиши мумкинлигига шубҳа йўқ ва қозоқлар Тошкент учун курашда бу усулни бир неча бор ишга солди. Уларнинг наздида совет миллий сиёсати илғорроқ бўлган ўзбеклардан кўра қолоқроқ бўлган қозоқларни қўллаб-қувватлашини назарда тутар эди. Қуйидаги фикр диққатни тортади: “Бу масалада кучли сарт халқига нисбатан минтақадаги энг қолоқ халқ – қозоқ халқига ёрдам бериш керак. Бу совет миллий сиёсатини рўёбга чиқаришнинг ягона йўлидир”.

Шунга қарамай, бу илтимос Тошкент учун кечган курашда самара бермади. Қозоқлар ўз даъволарида қозоқ республикасининг иқтисодий ва маданий эҳтиёжига урғу берган бўлса, ўзбекларнинг Тошкент шаҳри борасидаги даъволари анча оддий бўлиб, фақат миллат масаласига асосланган эди. Хожибоев ўзбекларнинг нуқтаи назарини ифодалаётиб, қуйидагиларни таъкидлади: агар 96 000 ўзбек ва атиги 172 нафар қозоқ яшайдиган Тошкентдек шаҳар ўзбек республикасининг таркибига киритилмаса, бутун миллий чегараланиш ғояси бемаънилик бўлади. Чегараларни “чизишда” Тошкент шаҳри ноёб ҳодисани ўзида ифодалайди.

Умумий қоидага кўра, Ўрта Осиё бюроси Ҳудудий қўмитанинг қарорини, Марказий Қўмита эса Ўрта Осиё бюросининг қарорини тасдиқлар эди. Тошкент шаҳри масаласида илк марта марказнинг [Москванинг] аралашуви қуйироқ даражаларда бўлиб ўтган муҳокамаларни бўлиб қўйди. Узил-кесил қарор Ҳудудий қўмита чақирилишидан олдин қабул қилинганди ва қўмита қарор қабул қилишига ёки муаммони муҳокама этишга ҳеч қандай эҳтиёж қолмаганди. Тошкентни муҳокамасиз ўзбек республикаси таркибига киритиш ҳақидаги қарор қозоқлар орасида катта норозиликка сабаб бўлди. Туркистон коммунистлар партияси Марказий Қўмитасининг 1924 йил 30 июнда бўлиб ўтган ялпи мажлисида Хўжанов Сиёсий бюронинг қарорини танқид остига олди ва бу аввал берилган ваъдаларга зид эканлигини таъкидлади. Қозоқларнинг эътирози партия ёки давлат органларининг конвенцияси билан чекланиб қолмади.

Карклин Сталин ва Рудзутакни Тошкент уездида яшовчи қозоқлар Туркистон МҚ ҳудудида намойиш ўтказганлиги ҳақида хабар қилди. Ўрта Осиё бюроси Тошкент борасида қабул қилинган қарорга жавобан юздан ортиқ отлиқ оломон тўпланганлигини хабар қилди. Карклин “кимдир намойиш уюштириб, йўл-йўриқлар берган бўлиши керак” ва буни уюштирганлар партиянинг қозоқ аъзолари орасида бўлиши керак деб тахмин қилди. Бундан ташқари, Карклин Тошкент бўйича қабул қилинган қарорга қарши имзолар ва мактублар тўплаш бўйича кенг тарғибот ишлари олиб борилаётганлигини қайд этди. Юзлаб ва баъзидан минглаб имзолар билан тасдиқланган мурожаатлар Москвага юборилди. Тошкент шаҳри очиқ муноразасиз, бугунги куннинг тилида айтганда, “ўзбекларга туҳфа этилганлигини” қандай талқин қилишимиз лозим? Қозоқлар тарафи Тошкент шаҳрининг Ўзбекистон ССР таркибига берилиши сабабини сўраганида қуйидагича қисқа ва оддий жавоб олди: “Тошкент шаҳри шунчаки ўзбек шаҳри бўлганлиги боис ўзбек республикаси таркибига киритилмоқда. Шаҳар аҳолисининг мутлақ кўпчилиги ўзбеклардир”. Бундай жавоб тўлиқ изоҳ бўла олмайди.

Миллат принципига урғу берилмаган бир қанча ҳолларни кузатдик. Масалан, Тошҳовуз ва Ўш шаҳарларини олайлик. Ўзбеклар ва қозоқлар ўртасидаги ҳолатда ҳам бошқа мисолларга дуч келишимиз мумкин. Чимкент ана шундай мисоллардан бири эди. Барча томонлар Чимкент шаҳри миллат ва этнография нуқтаи назаридан ўзбек шаҳри эканлигини эътироф этса-да, мазкур шаҳар қозоқ республикасининг таркибига қўшиб берилди. Ўзбеклар тарафи “Чимкентни қозоқларга қолдиришга” розилиги уларнинг Тошкент учун қатъий курашга бел боғлаганлигини назарда тутади. Тошкентга даъво қилаётиб, улар қозоқларга Чимкентни таклиф қилди. Бунда ўзбеклар ўзининг “сахийлигига” урғу берди. Буни инобатга олган ҳолда Тошкент этнографик таркиби туфайли ўзбек республикасининг таркибига ўтказилганлиги ҳақидаги изоҳни ишончли деб бўлмайди. Аслида қозоқлар тарафи бундай изоҳни қабул қилмади ва турли принциплар қўлланилганлигидан шикоят қилди.

Нима учун совет ҳокимияти нуқтаи назаридан Тошкент шаҳрини қозоқ республикаси таркибига эмас, балки Ўзбекистон ССР таркибига киритиш мақсадга мувофиқ эди? Большевиклар тузуми уларнинг Марказий Осиёдаги ваколатлари, айниқса миллий чегараланишга қадар совет давлатига расман қўшиб олинмаган Бухоро ва Хоразмдаги ваколатлари чекланганлигини яхши тушунар эди. Қозоқ республикасида эса совет ҳокимияти 1920 йилда ўрнатилган эди ва уларнинг ҳокимияти у ерда мустаҳкам эди. Шу сабабли совет ҳокимияти Тошкент шаҳрини ўзбекларга беришни маъқур деб топди. Совет ҳокимияти ўз ҳокимияти заиф бўлган республикада [ўзбек республикасида] имкон қадар кучлироқ мавқега эга бўлишни хоҳлар эди. Советларнинг фикрича, Тошкент шаҳрисиз ўзбек республикаси бўлмасди, ўзбек республикасиз эса миллий ҳудудий чегараланиш ўтказилмасди.

***

Э. ОЛЛВОРТ. ҲОЗИРГИ ЎЗБЕКЛАР.

МИЛЛАТЛАРНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ (1990 йил):

Ўша вақтдаги кузатувчи “этник хусусиятларга асосланган ҳудудий чегараланиш лойиҳаси Бухоронинг ўзидан келиб тушаяпти” деб қайд этган бўлар эди. Бироқ миллий чегараланиш жараёнини гўё маҳаллий ташаббус сифатида кўрсатиш учун Бухоронинг маҳаллий раҳбарияти Москва томонидан сайланганди. Марказий Осиёни этник маъмурий бирликларга бўлиб ташлаш бўйича очиқ-ошкора ва расмий қадамлар 1924 йилнинг 25 февралида Бухоро Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг Ўрта Осиёни этник хусусиятлар асосида бўлиш вақти келганлиги ҳақидаги баёнотидан бошланди.

Ушбу Бутун Бухоро Конгресси халқларнинг турмуш тарзи ва иқтисодий ҳолатидаги фарқларга шама қилиб ва улар ўртасидаги низолардан келиб чиқиб, миллатларни белгилаб берди. Бу жадидлар ислоҳотлар ўтказаётган даврда Марказий Осиё муаммосини ҳал қилиш мақсадида руслар ва уларнинг вакиллари томонидан олиб кирилган зўравонлик эди.

Бухорода ўша вақтда коммунистлар етакчиси бўлган Файзулла Хўжаев 1924 йилда “Марказий Осиё республикаларининг мавжуд сиёсий чегаралари сунъийдир” деб таъкидлаганди. “Бу чегаралар, – дейди у, “ушбу республикаларда яшовчи ҳар бир элатни ноҳақ равишда бир-биридан ажратиб ташлайди”. У халқларнинг бундай тарзда бир-биридан ажратилишини “Марказий Осиё элатлари орасида сунъий равишда адоват қўзғатиш” дея таърифлаганди.

Коммунизм амалдорлари этник низолар қўзғатилиши билан боғлиқ айбловларга қўл силтаб, ўрта осиёликларнинг маҳаллий халқлар ўртасида мавжуд бўлган муносабатларга асосланган ва бир миллат номи билан аталмайдиган давлатларни тузиш мақсадида қилган саъй-ҳаракатларини йўққа чиқарди. Туркистондаги ва Марказий Осиёнинг бошқа туманларидаги воқеаларнинг тирик говоҳи бўлган Аҳмад Заки Волидий (Тўған) 1920 йилларнинг бошида у ва бошқалар Хоразмда миллатлараро муносабатларни уйғунликда сақлаш учун самарали иш олиб борганликларини қайд этган эди. “Бироқ руслар [Хоразмда] туркманлар ва ўзбеклар ўртасида адоват уруғини сочиш ўз манфаатларига мос келишини яхши билар эди” деб таъкидлаганди у. Аҳмад Заки Волидий 1919–1920 йилларда бошқирд инқилобий қўмитасининг раҳбари бўлган ва Марказий Осиёдаги тадбирларда ҳам иштирок этган.

Россия ва унинг Марказий Осиёдаги агентлари 1917 йилдан кейин туркманлар ва қозоқлар орасида ўзбеклар билан аввалги сиёсий-маъмурий бирликларда ҳамкорлик қилишни ва бирга ҳаёт кечиришни давом эттирмаслик кайфиятини уйғотишга ҳаракат қилганига шубҳа йўқ. Бу 1920 йилларнинг бошидан бошлаб Москвада ва Марказий Осиёда ғайриўзбек сиёсатчиларининг саъй-ҳаракатларида яққол кўзга ташланади. Туркистон ва Хоразмда саводсиз қозоқ ишчи ва мардикорларининг сара съездларини чақириш орқали улар халқлараро бидъатларни қўзғатиб, Марказий Осиёдаги этник ишлар билан боғлиқ йирик маданий ва сиёсий масалалар ҳақида ҳеч қандай маълумотга эга бўлмаган юзлаб ана шундай шахсларни ўзбекларга қарши гижгижлади. Бу тез орада этник низолар келиб чиқишига сабаб бўлди. Бундай сиёсат олиб бораётган ҳокимият бутун минтақа бўйлаб этник гуруҳларни бўлиб ташлаш режасини амалга ошириш мақсадида халқлараро фуқаролик ва шахсий ҳуқуқларни таъминлаш ғоясини кўтариб чиқди. Марказий Осиёнинг турли минтақаларида яшовчи этник гуруҳ аъзоларидан этник тафовутларни аниқлаш ва улар ўртасида чегараларни белгилаш зарурлиги ҳақида даъволар келиб тушди. Бундай бўшлиққа тез орада Лениннинг депутатлари етиб келди. Уларнинг миссияси асосан ўзбекларни Марказий Осиёнинг бошқа халқларидан ажратиб, уларнинг совет ҳокимияти учун хавфли бўлган фаоллигини бартараф этишдан иборат эди.

Миллий ҳудудий чегараланиш режаси билан боғлиқ энг катта низолардан бири 1924 йилнинг август-сентябрь ойларида Тошкент воҳаси ва Тошкент шаҳри устида келиб чиқди. Бу низода совет ҳокимияти вакилларидан кўра кўпроқ қозоқлар Москвага катта хизмат кўрсатиб берди. Қозоқ ва ўзбек ҳудудлари ўртасидан белгиланган янги чегара чизиқлариидан бири Тошкент шаҳрининг ёнидан ўтганди. Қозоқлар хиралик билан Тошкент шаҳрини қўлга киритишга интилди. Ушбу чегара низоси воҳада яшовчи ўзбекларда ватанпарварлик руҳини қўзғатди. Улар қозоқлар билан қаттиқ ва узоқ рақобатлашди. Қозоқлар “сартларга” Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти берилишига олиб келадиган қарор қабул қилинишига барча жабҳада кураш олиб борди.

Халқларни бир-биридан ажратишни назарда тутувчи Россиянинг талаби айрим совет тарихчилари айтганидек, жанубдаги халқларга фойда келтиришни эмас, балки ўзбекларни яккалаб қўйишни ҳамда Маркснинг миллатлар назариясини тасдиқлашни кўзлар эди. Шунингдек руслар ўзларининг этник бир хиллигини бошқалар тан олишларини хоҳлар эди. Бу, уларнинг фикрича, Шарқда ҳам ички, ҳам ташқи соҳада этник сиёсий ривожланишнинг ягона моделига айланар эди. Қуйидаги учта ҳолат этник чегараланишга кучли қаршилик кўрсатилганлигини тасдиқлайди. Бундай қаршилик кўпинча сартлар ёки ўзбеклар сифатида маълум бўлган халқ яшайдиган минтақаларда бирин-кетин кузатилди. 1923 йилнинг охирида Туркистон муҳториятининг жануби-шарқий қисмида Ўрта Осиёни бўлиш масаласига қарши фикрлар янгради. Унда турли халқлар яшайдиган Фарғона вилояти делегатлари 1924 йилнинг 1-8 январь кунлари бўлиб ўтган Туркистон муҳторияти Кенгашининг йигирманчи съездида аҳоли зич бўлган бутун Фарғона водийсини ўз ичига оладиган “автоном Фарғона вилояти”ни ташкил этишни талаб қилиб чиқди (у вақтдаги Фарғона вилояти Россия таркибидаги Туркистон АССР ҳудудида жойлашганди ва Қирғизистон ҳудудининг бир қисмини ҳам ўз ичига оларди). Улар ушбу съезддан кейин бевосита Туркистон коммунистик партиясининг раҳбариятига, шунингдек Марказий Қўмита қошидаги Ўрта Осиё бюросининг қароргоҳига мурожаат қилди. Бюро бунга қуйидаги тарзда жавоб қайтарди: “Фарғонани фарғоналик ўртоқлар таклиф этганидек ҳозирги шаклда қолдириш ва автоном вилоятга айлантириш хатодир”. Ушбу рад жавобида ўзбекларнинг минтақадаги интеграцион салоҳиятига путур етказишни кўзлаган энг муҳим сабаблар эмас, балки иккинчи даражали сиёсий сабаблар – масалан, коммунистик партиянинг кўпроқ бир миллатли республикаларни ташкил этиш сиёсати сабаб қилиб кўрсатилди.

Бундай жавоб фарғоналиклар шижоатини қайтармади. Олти ой ўтгач Қўқон газеталари Ўрта Осиёни қайта ташкил этиш бўйича янги ғояни таклиф қилди.

Россиянинг миллий ҳудудий чегараланиш режасига бўйин эгиш ўрнига қўқонликлар ўз шаҳрини миллий республиканинг пойтахти қилиб белгилашни таклиф қилди, негаки “ўзбек хонларининг пойтахти яқин-яқингача Қўқон шаҳрида жойлашган эди”. Қўқон шаҳрида Бухоро ва Тошкентдан фарқли равишда тожиклар, руслар ва бошқа туркий бўлмаган халқлар яшамас эди. Қўқон шаҳри минтақадаги мустақиллик кайфияти кучли бўлган шаҳар эди ва кўпинча (1850, 1876, 1898, 1917-1918, 1919 йилларда) рус ҳарбийлари ва кўрилган сиёсий чора-тадбирларга қаршилик кўрсатган марказ вазифасини бажарган эди. Ушбу мантиқий таклиф чиппакка чиқди, чунки Туркистон ҳудудининг бир қисмида асосан ўзбеклар яшайдиган иттифоқдош республиканинг ташкил этилиши этник жиҳатдан бир хил бўлган аҳолининг жипслашиши натижасида ушбу субъектни мустаҳкамлар эди. Москванинг нуқтаи назари бўйича, афтидан, тожиклар кўпчиликни ташкил қилган Самарқанд ёки руслар талай бўлган Тошкент янги ҳудудий бўлинмани [ўзбек республикасини] бошқариш учун мос келадиган шаҳар эди. 1924 йилнинг мартида миллий чегараланиш бўйича иккинчи ва жиддий қарама-қаршилик бу сафар Хоразмда кузатилди. Хоразм республикаси Марказий қўмитасининг Ижро этувчи бюроси мамлакатни этник белгилар бўйича бўлиб ташлаш режасидан расман бош тортди. Хоразм аввалги асрларда кузатилганидек Россия ҳамласига яна дош берди. Шундай қилиб, 1924 йилда ҳам Хоразм ғанимнинг зарбасига чап берди. Москвада Россия коммунистик партияси Марказий қўмитасининг Сиёсий бюроси 1924 йил 12 июнь куни Хоразм республикаси турли миллатлардан иборат Марказий Осиёдаги ягона субъект сифатида қолдирилишини тасдиқлади. Бироқ 1924 йилнинг 26 июль куни тозалаш ва босим ўтказилгач, Хоразм республикасининг Марказий Ижро этувчи қўмитаси ўзининг аввалги қарорини бекор қилди (бу қарор хато деб эътироф этилди) ва Москвадаги юқори турувчи органлардан [аввалги] қарорни қайта кўриб чиқишларини ўтиниб сўради. Россия Марказий Қўмитасининг Сиёсий бюроси дарҳол Хоразм республикасини “этник тенглик ва бир хиллик” принципи бўйича бўлиниши лозим бўлган субъектлар тоифасига киритди. Фарғона автоном республикасини ташкил этиш таклифи ва хоразмликларнинг қаршилиги, эҳтимол, Ўрта Осиёда муайян миллат номи билан аталмайдиган давлат тузилмасини сақлаб қолишга бўлган туркистонликларнинг сўнгги интилиши эди. Ушбу интилишларнинг йўққа чиқарилишида Бутунроссия коммунистик партиясининг Ўрта Осиё бўлинмалари бевосита иштирок этди.

Россиянинг Марказий Осиёни миллий хусусиятларга кўра бўлиш қарори юзасидан яна бир норозилик Орол денгизига яқин жойда жойлашган Чимбойда, Чимкент уездининг Амударё деьтасида кузатилди. У ерда яшовчи аҳоли миллий чегараланиш натижасида ўз маданияти хароб бўлишидан хавфсирар эди, чунки миллий чегараланиш лойиҳаси уларнинг ўзига хослиги устидан ҳукмронлик қилиш учун қозоқлар ва қорақалпоқларга юридик имконият яратиб берар эди. Коммунизм барпо этувчилар бу шахсларни миллатчиликда, синфий душманликда ва ҳоказоларда айблади, улар борасида Фарғона ва Хоразмдаги “адашган” коммунистларга нисбатан қўлланилган чоралардан ҳам қаттиқроқ чоралар кўрилди.

Миллий ҳудудий чегараланиш принципига қарши чиққан ўрта осиёликлар минтақадаги мавжуд давлатлар тарихан юзага келганини, туркий халқларнинг уйғунлиги юксакроқ даражадаги жипсликни шакллантирганини ҳамда Ислом дини аҳоли бирлигини мустаҳкамлаганини таъкидлади. Бундай даъволарни рад этиш учун Москванинг Ўрта Осиё республикаларидаги вакиллари Сталиннинг миллатлар таснифига асосланган ҳолда Европача-Марксча усулда жавоб қайтарди.

Қозонлик татар сиёсатчи Саид Султон Галиев (1880-1939) Шарқнинг, шу жумладан Марказий Осиёнинг бутун мусулмон ва/ёки туркий аҳолиси Россия ва Европа коммунистик субъектларидан айри ҳолда ягона социалистик уюшмага бирлаштирилишини қўллаб-қувватлаганида Сталин унга бутун вужуди билан қаршилик кўрсатди. Султон Галиевнинг режалари, шубҳасиз, Марказий Осиёнинг туркий мусулмон аҳолисини ҳам ўз ичига олар эди ва бош котиб Султон Галиевга у коммунистик партияда ирқий-диний гуруҳлар ҳақида бошқа нутқ сўзлай олмаслигини маълум қилди. 1923 йилда Сталин Марказий Осиёда бўйсунмас ва маданий жиҳатдан бир-бири билан боғлиқ аҳолини бирлаштирадиган федерациялар ташкил этилишига қаршилик кўрсатиб, яна бир бор ўзининг ҳийла-найрангини ишга солди.

***

КАМОЛ АБДУЛЛАЕВ.

“ШИНЖОНДАН ХУРОСОНГАЧА” (2009 йил):

Панисломизм ва пантуркизм каби ғайри совет лойиҳалар туғдираётган потенциал хавфнинг олдини олишни мақсад қилган совет раҳбариятининг интилиши – милий ҳудудий чегараланиш ўтказилишининг бош сабабидир. Совет раҳбариятининг мақсади “Бухоро”, “Туркистон” ва “Хива” каби номларни эсдан чиқариш эди, чунки бу номлар минтақа аҳолисининг сиёсий содиқлигини ифодаловчи ва туб аҳоли орасида қонуний деб ҳисобланувчи давлат рамзлари эди. Кўп миллатли ва полиэтник Туркистон, Бухоро ва Хива давлатлари ўрнида Ўзбекистон, Туркманистон, Тожикистон автоном совет республикаси (Ўзбекистон таркибида), Қорақалпоқ автоном вилояти ва Қорақирғиз вилояти каби миллий совет социалистик республикалари ташкил этилди.

Миллий-ҳудудий чегараланиш ХI асрдан бери Ўрта Осиёда танҳо ҳукмронлик қилиб келган туркий сулолаларни тиклаш режаларини йўққа чиқарди. Энг асосийси, у пантуркизмга қақшатқич зарба берди.

Туркий бирдамлик миллий республикаларга бўлиб ташланишидан ташқари минтақада ягона туркий бўлмаган республика – Тожикистон пайдо бўлди.

Сталин национал-коммунистларнинг Ўрта Осиёда ягона Турк республикасини яратиш талабига хилоф равишда туркий халқлар бирдамлигига нифоқ солиш ва совет тузумига зид бўлган ягона турк давлатига қарши курашиш мақсадида “орийлар ҳудудини” ташкил этди.

1924 йилда ўтказилган миллий ҳудудий чегараланишнинг оқибатлари ана шундан иборатдир. Миллий чегараланиш ғояси Марказ томонидан лойиҳалаштирилди ва амалга оширилди. Ўрта Осиё халқлари “Октябрь фарзандлари” деб эълон қилинди ҳамда бундан буён ўзининг қарор топиши учун большевиклар ва руслар олдида қарздор эди. Шошма-шошарлик билан белгиланган чегаралар ва советларнинг бундан буёнги сиёсати тожиклар, ўзбеклар ва бошқа халқларни тинч қўшнилардан муросасиз рақибларга айлантириб қўйди. Иқтисодиёт марказлаштирилган ва халқ хўжалиги тақсимланган шароитда минтақанинг миллий намоёндалари тақчил ресурслар ва Кремлнинг лутфига сазовар бўлиш учун бир-бирлари билан жиддий курашга киришди. 1924 йилда Тожик республикаси ташкил этилиши билангина тожикларда бирлашиш ғояси билан суғорилган миллатпарварлик шаклланди. Айнан ўшанда таркибида талайгина собиқ жадид пантуркистлари бўлган Тожикистон раҳбарияти Хўжанд округи, Бухоро, Самарқанд ва айрим бошқа ҳудудларга даъво билан чиқиб, Ўзбекистон ССРга ҳудудий эътирозларини билдирди. Қарийб 10 йил давом этган миллий ҳудудий чегараланиш чоғида большевиклар минтақанинг халқлари ўртасида низо уруғини сочиш ҳамда янги пайдо бўлган республикаларда чексиз ҳокимиятга эга бўлиш мақсадида чегараларни нотўғри белгилади, анклавлар, баҳс-мунозарали участкаларни ташкил этди. Бундай сиёсат Қадимги Римнинг “бўлиб ташла ва ҳукмронлик қил” усулига ўхшар эди ва айни вақтда Хитойнинг Шинжон ҳудудида юритилаётган “варварларни варварлар ёрдамида бошқар” сиёсатини эслатар эди.

Манба

Совет ҳукумати Қўқон автономиясини миллий буржуазия пан тюрксистик давлат, деб қаради. Туркистонда бошланган собик иттифоққа қарши Миллий озодлик ҳаракатини эса «босмачилик» ҳаракати деб «таловчи», «бандит» ҳаракати деб айблади. «Босмачи» сўзи 1919 йилда пайдо бўлди. Бу халқ қасоскорлари бўлиб «Туркистон халқларининг ватани» деб эълон қилинди. Бу ҳаракатга обрўли одамлар, диний намоёндалар, тирик қолган ҳукумат аъзолари ва бошқалар қатнашди. «Босмачи» деб «бандит», «қароқчи» даражасида тушунганлар миллий озодлик учун курашган халқ қаҳрамонлари эди. «Босмачилар» миллий давлатни тузиш ва Туркистон халқларининг мустақиллигини таъминлаш учун курашдилар. Вақтинча тоғли ва қумли жойларга чекинган бўлса ҳам ислом ва миллий кучлар куч тўплашиб уларга қарши тўхтовсиз кураш олиб бордилар. Мустафо Чўқай Туркистон халқлари ўзини давлатига эга бўлиш, ягона Туркистон таклифи билан чиқди. Унинг боши учун 1000 сўм эълон қилинди. Лекин у 1918 йил майда бошқа фамилия билан Тошкентдан чиқиб кетди.
Большевиклар собиқ иттифоқ миллий озодлик ҳаракатига шавқатсизларча курашдилар. Улар миллий озодлик курашининг энг шиддатли ва жанговор босқичи ҳисобланган. Босмачилик тасодифий ҳодиса бўлмай ўз даврининг сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ҳаётининг маҳсули сифатида юзага келди. Чунки Чор ҳукумати тоталитар сиёсатини юргизиб ва тараққиётни бўғиб халқнинг ғазаби ва нафратини қўзғатди. Айниқса, Туркистонда мустамлакачилик ва улуғ миллатчилик сиёсати юқорига чиқди. Большевиклар Туркистонда ҳокимиятни қўлга киритгач, туб аҳолини қириш, мол- мулкини талаш билан шуғулланиб сиёсий ва инсоний ҳуқуқларга йўл бермади. Бу ҳақда Турар Рисқулов (Туркистон компартияси мусулмонлар бюроси раиси) «Биз шўрлик мусулмонларни Николай замонидан қандай ҳайвон ўрнида қарашган бўлса, йўқсиллар (советлар) хукумати даврида ҳам шундай... ҳозир ҳам зулматда яшамоқдамиз, оч, яланғоч, итга ўхшаб хор бўлиб ўлиб кетаяпмиз. Бунинг учун ким айбдор?... Мен бойлар тарафини олмоқчи эмасман. Бироқ бир камбағалнинг битта оти бўлгани ва шу отга арава кўшиб, оиласини боқиб тургани ҳақида гапирмоқчиман. Бир қизил армия жангчиси уйига бостириб кириб, зўравонлик билан отни текинга олиб кетган. Энди оила ниманинг ҳисобига кун кечиради? Наҳотки шундай қилиш фирқа дастури амалида бўлса? Бойларнинг мол-мулкини бўлиб беряпмиз, деб аслида 84 минг кишилик бутун шаҳарни талон-торож қилишди. Хўш, бу нима деган ran? Намангандан чиқадиган барча маҳсулот, қимматбаҳо буюмларни тортиб олишиб, то қулфгача рўйхатга киритишди. Баъзи кишиларни қурол сақлашда гумон қилиб қамашади, қурол топиша олмагач, уларни шартли равишда озод қилдилар ва беш-ўн минг сўм жарима тўлатдилар. Бу пуллар қаерга кетди - шўролар кассасигами ёки чўнтакками? Агар чўнтакка бўлса, бу ҳолда қандай баҳо бериш керак? Ёки ўзлари ҳукмрон бўлишлари учун бу ҳукуматни барпо қилдиларми? Улар (большевиклар) бошқаларнинг ипак-газламалари ва қимматбаҳо буюмлари билан уйларини безадилар. Бизларга нима беришди? Қорнимизни тўйғазишдими? Йўқ! Агар яхши кийинтиришганда камбағаллар ялангоёқ юришармиди? Агар қорнимизни тўйғазишганда минглаб одам очликдан ўлармиди? Бизнинг уйда нималар қолди? Фақат жулдур тўшаклар, холос. Бошқа ҳеч нарса». Большевикларнинг ғайриинсоний сиёсати шу даражага етдики, кўз кўрмаган ва қулоқ эшитмаган жиноятга қўл урдилар. Фарғона водийсида саноат тармоқларини барчасини давлат мулкига айлантирдилар. 1918 йил 26 февралда «ўлкадаги пахтани мусодара қилиш тўғрисида» декрет қабул қилинди. Туркистонда мавжуд бўлган бутун пахта мусодара қилинди ва Туркистон ўлкаси ишчи- деҳқон ҳукуматининг мулки деб эълон қилинди. Сўнгги ҳужжатда қаршилик кўрсатилса, отишгача барча чоралар қўлланилсин. 1918 йил декретлари асосида 140 дан ортиқ завод ва йирик пахтачилик фирмалари, 400 га яқин кичик корхоналар эгалланди. Шунингдек, 2 млн. 657 минг пуд пахта толаси, 413,09 пуд уруғлик чигит, 476,8 пуд гўшт ва бошқа нарсалар қўлга олинди. Пахтачилик саноати Россия учун энг аҳамиятлидир. 1917 йилда, 1918-1919 йилларда ҳам камида 1 млн. пуд дан ортиқ дон Россияга юборилди, минглаб маҳаллий аҳоли эса очликдан вафот этди.Большевиклар маънавий ҳаётни ҳам издан чиқардилар: масжид ва мадрасалар бузилди ёки ёпилди, қозилар уламолар ҳибсга олинди, Марғилонда Қуръони карим ёқилди, Андижонда Жомеъ масжидига солдатлар жойлаштирилди, Қўқондаги мадрасага ўт қўйилди.
Хуллас, ўлкада чидаб бўлмайдиган даражадаги оғир сиёсий, иқтисодий ва маънавий ҳаёт «босмачилик» курашининг негизини ташкил этди. Бу кураш мустақиллик ва озодлик руҳи билан суғорилган умумхалқ ҳаракати эди. Водийда ўнлаб «босмачи» гуруҳлари шаклланиб душманларга қарши аёвсиз ҳужумлар уюштиришди. «Шўрои Исломия», «Шўрои Уламо» раҳбарлари бевосита бошчилик қилишди. Булар тарқоқ ҳолда юзага келганлиги туфайли умумий раҳбарлик марказини туза олмади. 1918 йил мартда барча қўрбошиларнинг биринчи қурлтойи ўтказилди, катта Эргаш истиқлол учун курашишнинг раҳбари этиб тайинланди. Ўша йилнинг ёзида унинг ўрнига Мадаминбек тайинланди. 30 минг атрофида Ватан ҳимоячиларни бирлаштирди. Большевикларга қарши бошқа миллатлар ҳам курашди. Мадаминбек қўл остида - 90 та, Эргашда - 100 тага яқин рус офицерлари хизмат қилганлар. Мадаминбек Жалолобод ва Ўшда тузилган К. Монстров бошчилигидаги рус крестьянлар қўшини билан иттифоқ шартномасини тузди. Шунингдек, рус генераллари ва офицерлари томонидан тузилган «Туркистон ҳарбий ташкилоти» уларнинг итгифоқчиси сифатида фаолият кўрсатди. Фарғона водийсига 30 минг аскар киритилди. «Барибир, туб аҳолининг бизга душманчилиги сақланиб, - дейди Юрий Папоров, - «босмачилар» енгиллик билан бизнинг ҳарбий горнизонларимизни тор-мор этаверди. Оқибатда биз қўшинларимизни қишлоқдан олишга мажбур бўлдик». 1918 йил июлда Қўқон уездида Эргаш бошлиқ Ватан ҳимоячилари ва Қизил армия ўртасида тўқнашув бўлди. Ватан ҳимоячилари ғалабага эришдилар. Қўқон, Наманган ва Андижон уездларида ҳам ватан ҳимоячилари кучайди. Горчаков темир йўли ва Эски Марғилонда ҳам қаттиқ жанглар бўлиб ўтди. 1919 йил баҳорда Мадаминбек ва Эргаш қўрбошилар бошлиқ икки марказ шаклланди. Уларнинг бири Андижон, Наманган, Скобелев уездларида, иккинчиси эса Қўқон уездида ташкил топди. Мадаминбек, Эргаш, Шермуҳаммад, Омон Полвон раҳбарлигидаги ватан ҳимоячилари Жалолобод, Ўш, Наманган атрофлари-
да Қизил армия билан жанг қилдилар. Ватан ҳимоячилари 1919 йил сентябрда Ўш шаҳрида Қизил армияни мағлубиятга учратиб шаҳарни эгалладилар сўнгра Жалолободни ҳам қўлга киритдилар. Андижонда большевиклар мудофаага ўтиб пахта тойларидан баррикадалар қурдилар. 6 кун давом этган жангда қўшимча келган ёрдамчи полк кучайиб 26 ва 30 сентябрда Ўш ва Жалолободни эгалладилар. Қўрбошилар орасида бирдамлик йўқ эди. Уларни бошқарадиган хукумат ҳам йўқ эди. 1919 йил 22 октябрда Ойим қишлоғида 150 та қўрбоши Мадаминбек бошлиқ армияга бирлашдилар. Ноябрь ойида Ватан ҳимоячилари томонидан Қизил армия полки тор-мор этилди. Мадаминбек бирин-кетин мағлубиятга учраганидан кейин таслим бўлди. Туркистон фронтидаги иккинчи Туркистон ўқчи дивизия билан Мадаминбек ўртасида шартнома имзоланди. Шўро ҳокимиятини тан олишга, унинг барча буйруқларини бажараман. Шўро ҳукумати Туркистон фуқаролари орасида шариат асосларини сақлаб қолиб меҳнаткашларни манфаатларини ҳимоя этишга, мусулмонларнинг маҳаллий шарт-шароити ва урф-одатларига йўл берилишига, доимий қароргоҳи Наманганда бўлиб, ташқи душманлардан ҳимоя қилишга ваъдалар берилди. 13 мартгача ҳарбий инқилобий кенгаши ва Туркистон марказий ҳокимиятига содиқ эканлигини билдириш учун Тошкентга боришга сўз бераман, деб қўл қўйишади. Мадаминбек қўшинларини сақлаб, унга бошчилик қилиш шартига умид қилади. У жамиятни шариат асосида бошқаришни талаб қилди. Лекин бу Мадаминбекни жиловлаш учун қилинган ўйин эди. Шартнома Туркистон халқ комиссарлар совета раиси билан эмас, Фарғонадаги ўқчи дивизия бошлиғи билан тузилиши нотўғри эди. Мадаминбек сиёсий жиҳатдан тажрибасизлик қилди.
1919 йил мартда истиқлолчилик ҳаракатини кучайишига қарши М. В. Фрунзе қўмондонлигида Туркистон фронта тузилди. Куйбишев ҳарбий кенгаш аъзоси этиб тайинланди. Улар Ватан ҳимоячиларига қарши аёвсиз курашдилар. Куйбишев тузилган битмни қоралади. Мадаминбек билан тузилган битмни матнини ўзгартиришади. Мадаминбек бошчилигидаги қўшинни сақлаш норозилик келтириб чиқарди. Фрунзе: «Собиқ «босмачи»лардан тузилган бригадаларни тарқатиб юбориш керак» деб талаб этди. Аслида ким босмачи? Фрунзенинг ўзи эмасми?! Она ватанни ҳимоя қилган киши юрт ҳимоячиси, дея эъзозланади-ку! Сулҳ битами амалда қоғозда қолиб кетди. Бу «большевикларнинг иккиюзламачилиги ва фирбгарлигини кўрсатувчи далиллардан биридир». Баъзилар Мадаминбекни қирғинборатдан, очлик ва оғир ҳаётдан халос этиш учун сулҳ тузган дейишади. Унинг ўзи ҳам худди шундай деган эди. Собиқ иттифоқ мазлум халқларга озодлик, эркинлик ва ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини бериш ҳақида деклорация эълон қилган эди. Бунга ишонган жадидлар Туркистон Мухториятини ташкил этган эдилар. Аммо большевиклар Фарғона водийсини қонга белаб, вайрон этиб мухториятни ағдардилар. Мадаминбек бунинг гувоҳи бўлиб туриб большевикларга ишонч билдиришини оқлаб бўлмайди. У катта сиёсий хатога йўл қўйди. Чунки сулҳ битами большевикларга катта фойда келтирди.
Большевиклар фурсатдан фойдаланиб, водийда ҳарбий тайёр-гарликни кучайтирди. Мадаминбек большевикларга хизмат қилишни бошлаб юборди. Ватан ҳимоячилари орасида тарқоқлик бошланди. Шермуҳаммадбек (Кўр Шермат) ва Холхўжа қўрбошилар уни ватан хоини деб эълон қилган эдилар. 1920 йили 4 майда Мадаминбек Холхўжа қўрбоши томонидан ўлдирилди. 1920 йил июль ойида Шермуҳаммад кўрбошиларнинг мажлисида Ватан ҳимоячиларнинг сардори этиб сайланди. Ватан ҳимоячиларининг сони 30 минг кишига етказилди. Яна озодлик курашининг алангаси порлади. Туркистон марказий ижроия комитета Фарғона водийсида ҳарбий ҳолат эълон қилди. 1920 йил май ойида Фрунзе водийга келиб курашга бошчилик қилди. Ватан ҳимоячилари бу вақтда Олой тоғида ўрнашган эди. Бу ерда душман кучлари билан тўқнаш келади. Ватан ҳимоячилари Олойдан тушиб Фарғона, Наманган, Андижон, Ўш ва Жалолободда бўлишди. Қизиғи шундаки, Ватан ҳимоячилар орасида аёл Олтиариқнинг Полосой қишлоғида туғилган Шакархон жангчи аёл сифатида ном чиқарди. Кейинчалик Шакархон олтиариқлик Тўйчи қўрбошига қўшилиб кураш олиб борди. Бу аёл Шакар қўрбоши номи билан юздан ортиқ йигитга бош бўлиб жанг қилди. Ўғли Одилжон ҳам онаси сингари Ватан учун кураш олиб борди. Уни большевиклар ўлдирди. Ёлгиз ўғли учун ўч олиш жанги Қайроғоч қишлоғида бўлди. У Олтиариқ, Риштон ва Скобелев шаҳрида Қизил армия қисмларига зарба беради. Шакархон қўрбоши 1921 йил охирида, жангларнинг бирида ҳалок бўлади. Қизил армия қисмлари кучайиб Шермуҳаммад бошлиқ

ватан ҳимоячилари Олой тоғларига чекинди. 1921 йилда Андижон уездида, Сўхда, Булоқбошида, Чустда жанглар давом этди. Ўша йилнинг май ойида ҳимоячилар Наманганга хужум қилдилар. Раҳмонқул қўрбоши Ашава қишлоғида 8 соатли жангда 65 солдатни ўлдириб ғалабага эришди. Лекин душман янги кучларни ташлаб, 1921 йили ноябрда Ашавага қайта хужум қилдилар. Ватан ҳимоячиларидан 800 киши ўлдирилди, Раҳмонқул қўрбоши Чотқол томонга яширинди. 1921 йили сентябрда Шермуҳаммад бошлиқ ватан ҳимоячилари ва қизил армия ўртасида Шоҳимардонда 14 соат жанг бўлиб, у чекинишга мажбур бўлди. Шундан кейин душманлар қирғиз қўрбошчиси Муэддинга қарши ҳужум уюштириб ғалабага эришдилар. 1921 йил январдан бошлаб сентябргача Ватан ҳимоячиларидан 2500 таси ҳалок бўлди. Лекин мустақиллик учун курашни ҳамон давом эттира беришди. «Айрим маълумотларга кўра 1922 йилнинг баҳорида Фарғона водийсида Шермуҳаммад, Исломқул, Эшман бойвачча, Мирзо Умар, Умарқул, Омон Полвон, Боестон, Муэддин, Шермат, Жонбекқози Аҳмад Полвон, Исроил, Шермуҳаммаднинг укалари, Нурмат ва Тошмат, Мамароз, Қорабой ва бошқа қўрбошилар истиқлол учун курашишни давом этгирдилар». У ёки бу жойларда душманга қарши Мирза понсот, Давронбек, Тўхтасин, Хонмирза Каримжон, Сотволди Турсуналиев ва бошқа ўнлаб қўрбошилар жанг олиб бордилар. 1923 йил истиқлол учун кураш давом этди. Бироқ ўша йилнинг охирги ойларида «босмачи»ларнинг асосий кучлари тор-мор этилиб, собиқ иттифоқ ўзининг мавқеини мустаҳкамлади. Шермуҳаммадбек Афғонистонга чекинди. Лекин Ватан ҳимоячилари айрим ерларда курашни давом эттирдилар. Сузоқ қишлоғида Нурулло Мақсум бошчилигидаги «босмачи»лар ҳам таслим бўлдилар. Уларни алдаб, тинчлик шартномасини(яраш) тузиб пахта заводида катта зиёфат уюштириб, уларни ҳаммасини қўлга олиб Ўш шаҳрига олиб кетдилар.
«Босмачилик» ҳаракатининг кучайиши «аслида у 1918 йил февраль ойида большевикларнинг Туркистон мухториятига қарши бошлаган уруши жараёнида юзага келган эди... 1918-1924 (7 йил мобайнида) кураш давом этди. Шу йиллар орасида уларнинг сони 20—30 минг кишига етди». Бу ҳақиқий миллий озодлик кураши бўлиб муҳим аҳамият касб этди.
Аввалдан эълон қилинган халқ комиссарлар советини қарорида халқларнинг тенглиги ва ўз тақдирини ўзи белгилашлиги ҳар қандай миллий ва диний имтиёзларни бекор қилиб майда миллатларни эркин тараққий этишига йўл очиб бериш «Россия ва Шарқ меҳнаткаш мусулмонлар»га кўрсатилган ҳуқукдарга риоя қилинмади. Қонуний эркинлик бериб элон қилинган Туркистон автономияси 1918 йили 19-26 январда Тошкентда мухторият ҳукумати бекор қилинди деб унинг 30 та аъзоси қамалди. Муваққат хуку мат ва большевиклар мусулмон халқларининг Қозон шаҳрида бўлган йиғилишида автономиянинг қуролли кучларини ташкил қилиш ҳақидаги қарорини жону жаҳти билан бажармасликка ҳаракат қилишди. Ана шундай бўлса-да, мустақиллик ва озодлик учун курашувчи Туркистон халқлари адолатсизликка қарши курашувчи кучлардан фойдаланиш чорасини кўришди. Ваҳоланки, 1917 йил декабрда «Улуғ Туркистон» (Тошкент) газетасида Қўқон автономияси бу Туркистонни Россиядан ажратиб олиш ниятида эмас эди. Лекин унга қарши уюштирилган қонли юришлар ҳар қандай ҳолатни яратиши мумкин. Қўқон мухториятини ҳимоя қилиш, уни большевиклар зулмидан сақлаб қолиш Эргаш Қўрбошига топширилди. Шундай қилиб, халқ миллий-озодлик ҳаракати биринчи марта 1917 йил охирида ва 1918 йил бошларида Қўқонда вужудга келди. Миллий озодлик ҳаракатининг қатнашчиларини «каллакесарлар», «босмачи», халққа қарши деб кўрсатишга ҳаракат қилди. 1918 йил 22 февралгача большевиклар шаҳар мудофаачиларига қарши Қўқон кўчаларида катта жанглар уюштирдилар. Шўро қўшинлари 10 мингга яқин туркистонликни қириб ташлади. Бу курашда большевиклар арман дашноқларидан жуда унумли фойдаландилар. Бир ой давомида шаҳар арман миллатчилари (Дашноқ)лар томонидан талон-торож қилинди. Арман дашнокдари биргина 1918 йил бошларида Марғилонда 7 минг, Андижонда 6 минг, Наманганда 2 минг, Қўқонда 4,5 минг кишини отиб ташладилар. Фарғона водийсида 180 та қишлоққа ўт қўйдилар. Мухториятни тор-мор қилиниши большевикларни миллатларни ўз ҳуқуқини ўзи белгилаш масаласини юзаки эканлигини исботлади. Кейинчалик 1918 йил май ойида Туркистон совет автоном социалистик республикаси тузилганлиги эълон қилинди. Бунга маҳаллий миллий вакиллардан озчилик киритилди. Лекин улар ҳал қилувчи роль ўйнай олмади. Шундай қилиб, Туркистонда шўро ҳокимияти зўрлик асосида ўрнатилди. Қўқондаги Туркистон Мухториятини тугатилиши қирғинлар, ёнғинлар, талон-торожлар ва ҳаёсизларча халқни қизил империя давлатига бўйсундира олмади, аксинча бундай ҳолат туркистонликларни, айниқса, Фарғона водийсидаги қаҳрамон халқни қўлга қурол олиб кўп йиллар давомида келгинди босқинчиларга қарши кураш олиб боришга ундади. Бу Туркистонда ҳақиқий партизанлик урушининг бошланиши эди. Шермуҳаммадбек (Шерматбек), Муҳаммад Аминбек (Мадаминбек) Нурмуҳаммадбек (Нурматбек), Холхўжабек ва бошқа эл ичидан отилиб чиққан эрк жангчилари раҳбарлигида советларга қарши узоқ йиллар кураш олиб бордилар. Шўроларнинг гражданлар уруши, Россияда 1918 йил баҳоридан бошланиб 1920 йилгача давом этди. Туркистонда эса маҳаллий аҳоли ўз устидан ҳукмрон бўлган шўроларга қарши миллий озодлик курашини давом эттирди. Россияда оқ гвардиячилар билан қизил гвардиячилар бундай уруш Туркистонда юз бермади. «Босмачилар»нинг аксарият қисми Туркистоннинг мустақиллигини сақлаб қолиш учун ҳарбий кучлар сифатида чет эллик мустамлакачиларнинг «янги тузуми» (советлар)га қарши кураш олиб бордилар. Уларнинг бу курашлари 10 йилдан ортиқ давом этди. Бу ном «босмачи»лар великорус шовинизмига аёвсизларча ваҳшийликка, адолатсизликка қарши умумхалқ курашига айланиб, 1930 йилнинг биринчи ярмигача давом этди. Қўқон мухторияти рус шовинистлари ва арман дашноқлари томонидан қонга ботирилгач, 1918 йил баҳоридан халқ озодлик ҳаракати Ўш атрофини Қизил империя чангалидан озод қила бошлади. 1918 йил кузида Фарғонанинг шарқий ҳудудида Мадаминбек (Муҳаммад Аминбек) ўз ҳаракатини кучайтирди ва 1918-1920 йилларда Фарғона миллий озодлик ҳаракатининг марказига айланди. Миллий озодлик ҳаракатининг бирлашган кучлари Жалолобод ва Ўш шаҳарларини эгаллаб 1919 йил 17 сентябрда Андижонни қамал қилди. Лекин катта кучга эга бўлган Андижон гарнизони озодлик курашчиларини чекинишга мажбур қилди. 1920 йили март ойида Мадаминбек Аҳмадбековни таслим қилиб қон тўкилмасин, ҳаммага озодлик берилади деган ваъдалар билан таслим бўлишга мажбур қилди. Мадаминбекнинг таслим бўлиши озодлик ҳаракатини сўндира олмади, аксинча, 1920 йил кузда Фарғонада Шерматбек (Шермуҳаммадбек) етакчилигида озодлик ҳаракати яна авж ола бошлади. Бу ҳаракат 1923 йил охиригача давом этди.
Туркистонда ташкил топган учинчи бир миллий мустақил давлат - Хоразм Халқ Жумҳуррияти эди. 1917 йил декабрида Тош- кентдаги Шўро Комиссарияти Хива хони мустақиллиги шўролар ҳукумати томонидан танилганини билдиради. Аммо большевикларнинг вақтдан ютиш учун ишлатган бу найрангига Асфандиёрхон учмайди ва у Совет ҳокимиятини тан олишдан бош тортади. Айни вақтда мухожирликдан қайтиб келган Жунаидхон Хива хони сиёсатидан норози бўлган тарқоқ туркман қабилаларини бирлаштириб хонга қарши бош кўтаради ва у бир вақтда Шўро ҳокимиятига ҳам қарши кураш бошлайди. Асфандиёрхон, Жунаидхон бирлашишади. Пекин 1918 йил сентябрида Асфандиёрхон мафхий равишда ўлдирилади. Жунаидхон тахтга Асфандиёрхоннинг тоғаси Абдуллахон юзаки тахтга ўтказилади. Аслида эса Жунаидхон Хива хонлигининг мутлақ ҳукмдори бўлиб қолади.
1918 йил 4 апрелда Россия ҳукумати топшириғига биноан Туркистон АССР ҳукумати Жунаидхон билан сулҳ шартномасини имзолайдилар. Лекин Совет ҳокимияти Хивада инқилоб ўтказишга ҳар томонлама тайёргарлик кўра бошлайди. Советларнинг Хивага нисбатан душманлигини сезган Жунаидхон РСФСР билан Туркистон АССРига қарши урушга тайёргарлик кўра бошлайди. 1919 йили декабрдан Жунаидхонга қарши советлар юриш бошлайди. 25 декабрда Қизил қўшин Амударёдан ўтади. Жунаидхон қўшинлари большевик босқинчиларга қаттиқ қаршилик кўрсата бошлайди. Аммо кучли қизил гвардия зарбасига бардош бера олмай Урганч томонга чекинади. 1920 йили 17 январдаги кучли жангда Жунаидхон қўшинларни сақлаб қолиш мақсадида асосий қароргоҳи (яхши мустаҳкамланган) Тахтақалъага чекинишади. Лекин 1 февралда Қизил империя қўшинлари хонлик пойтахти Хивани эгаллайди. Абдуллахон Хива хонлигидан воз кечади. Туркистонда содир этилган ваҳшийликларнинг ҳаммасига Эллиава, Қуйбишев, Колесов, Фрунзе каби большевиклар бошчилик қилади. Илгариги генерал Скобелев, Кауфман, Куропаткин ва бошқаларнинг ваҳшийлигидан буларнинг қилган ишлари ўтиб кетди. Хивадаги тўнтариш халқ қўзғолони натижасида эмас, балки чет эл интервенцияси ниқобида юз берган эди. Лекин РСФСР ва Туркистон АССР ҳукумати Хива хонлигини ер билан яксон қилган совет ҳарбий кучлари эмас, халқ инқилоби деб тушунтирдилар. 1920 йил февралда «ёш хиваликлар» умумхоразм қурултойини чақириб «Хоразм Халқ Жумҳурияти» тузилганлигини эълон қилдилар. Туркистонда яна бир миллий мустақил ҳукумат тузилди: Хожи Юсуф, Пахлавонниёз - ҳукумат раиси, Бобоохун Салим ўғли - бош вазир, Мулла Ўроз- хўжа Муҳаммад - ташқи ишлар вазири, Жуманиёз Султонмурод - ички ишлар вазири, Мулла Бекжон - маданият вазири, Ҳасан ўғли - ҳарбий вазир, Мулла Нормуҳаммад - иқтисод вазири бўлдилар. Қурултой Хива хонлиги ўрнида қадимий Хоразм номини қайта тиклайди. Ёш Хоразм Халқ Жумҳурияти эълон қилинади, ўзининг миллий ҳарбий қўшинларини тузади. РСФСР ҳукумати расман Хоразм Халқ Жумҳуриятини танийди, иккинчи томондан эса бу ҳукуматни тезда йўқотиш чора-тадбирларини кўра бошлайди. 1920 йил 26 апрелда Хива шаҳрида чақирилган 1 Бутун Хоразм қурултойи (аслида 2нчи) Хоразмни совет республикаси деб эълон қилди. Шундай қилиб, Хоразм Халқ Жумҳурияти ҳалок бўлди, Ҳукумат аъзоларининг кўпчилиги қамоққа олинди.
Бухоро амирлиги 1917 йил февраль инқилобига қадар Россиянинг протектората сифатида яшади. Туркистон Халқ Комиссарлари раиси Колесов 1918 йил 28 февралда янги Бухорога (ҳозирги Когон) шаҳрига келади. У Туркистон ҳукумати номидан Бухоро хонлигига қарашли рус шаҳарларида Совет ҳокимиятини тан олишни ва хонликни бошқаришни демократлашни буюради. «Ёш бухорочилар»дан ижроия комитет таъсис этиш ва бу комитет қўлига давлат ҳокимияти ўтиши кераклигини ҳам таклиф этади. Саид Олимхон бу талабни бажаришдан бош тортади ва икки давлат ўртасида уруш келиб чиқишига бу бир баҳона бўлади. 1918 йил 2 мартда Ф. Колесов хонлик пойтахти Бухорога хужум бошлайди. Бу ҳужум Колесов учун мағлубият билан тугайди. Бухоро халқи амир қўшинлари билан биргаликда Бухоро мустақиллигини ҳимоя қилади. Колесов чекинади. Амирликни йиқита олмаган шўролар 1918 йили 25 мартда Қизилтепада сулҳ битимини имзолашга мажбур бўлди. Бу урушдан сўнг большевикларни вакили сифатида Эллиава, Шалва, Зурабович ва Брайдо Бухорога келди. Амир билан суҳбатда улар ҳарбий ёрдам кўрсатишга тайёр эканлигини билдиради. Саид Олимхон Жунаидхон билан шўроларга қарши ҳарбий иттифоқ тузишга, Афғонистон билан дўстлик аҳдномаси тузишга эришади.
Большевиклар Бухорога қарши зудлик билан такрорий ҳужум М. В. Фрунзе бошлиқ режасини ишлаб чиқди. «Бухоро инқилоби» деб аталмиш бу давлат тўнтаришига раҳбарлик қилиш учун В. В. Куйбишев «Ёш бухороликлар» марказий бюросининг раиси Ф. Хўжаев ва Бухоро коммунистик партияси (янги) марказий комитетининг раиси Хусаиновларга топширди. Большевиклар яна ҳийла ишлатиб сулҳ тузиш учун Барановни элчи қилиб Тошкентдан Бухорога жўнатдилар. У амир билан хушмуомалада бўлди. Амир Қизил аскарларни Когондан олишни талаб қилди. Ўзи ҳам қўшинларини темир йўлда 5-6 км орқага чекинтирди. Бу найранг эди. Большевиклар 1920 йили 28 августдан 29 августга ўтар кечаси соат 12да тўсатдан Бухорога қарши ҳужум бошлади. Катта куч ишлатиб уч кун ичида Бухоро шаҳрини босиб олди. Бухоро амири Ғиждувон томон чекинди.
Сентябрь ойида Амир Бухородан қочиб кетганидан кейин 1920 йил 25 ноябрь (7 ноябрь) Бухоро амири олдидаги майдон «Бухоро мустақиллиги» майдони деб эълон қилинади.
Мунавварқори Абдурашидов хотира асарида бундай ёзади: «Файзулла Хўжаев октябрь байрами ва Бухоро мустақил бўлганлиги билан табриклаб, нутқ сўзлайди. Шу кундан бошлаб «ёш бухороликлар» «Мустақиллик» сўзини тез-тез қўллайдиган бўлдилар ва унга эришишга ҳаракат қила бошладилар. Оз вақт ўтгандан кейин Турк комиссия аъзоси Сафаров Бухорога келади ва мени Ревкомга чақириб вазият ҳақда сўради. Ф. Хўжаев унга халқ ҳозирги вазиятдан норози эканликларини айтиб: «бу инқилобми ёки босиб олишми?», деган саволларни ўртага ташлаганликларини айтдим дейди. Мунавварқори Бухоролигида бу ерда Бошқиристон миллий мухторият ҳукумати большевиклар томонидан худди Қўқон Туркистон мухторияти каби тор-мор этилганлиги, унинг бошлиғи ва харбий вазири Аҳмад Зокий Валидий (Валидов) қочиб келади.
Мунавварқори, Ф. Хўжаев ва бошқа Туркистон миллий бир- лиги гоясини олга сурувчиларнинг бирлашиши туфайли Ўрта Осиё ва Қозогистон махфий-миллий аксилкоммунистик харакат марка- зига айланади.
Марказнинг мурожаатига кўра, Туркистон миллий бирлиги ғояси фидойилари Кокажон Бердиев, «Алашўрда» вакиллари, қозоқ Хайриддин Болгинбоев, Мухтор Авезовлар ҳам Бухорога келади. Бухородаги «Бухоро истиқлоли», Тошкентдаги «Миллий иттиҳод», Қозоғистондаги «Алаш ўрда» ва бошқа миллий озодлик харакатлари марказларининг маркази - Туркистон миллий бирлиги махфий ташкилоти ташкил топади. Унинг етти бандлик «Умумплатформаси» — ҳаракат дастури ҳам қабул қилинади. Уни А. 3. Валидий Тўғон бошқаради.
«Туркистон миллий бирлигининг асосий мақсади бутун Туркистон тарихий - географик минтақадаги босқинга қарши озодлик ҳаракати босмачилик урушларини бирлаштириш бу ғоя 1929 йил сентябрда Бакуда бўлган. Шарқ халқларининг қурултойи Мунавварқори Абдурашидхонов, Т. Рисқулов, А. 3. Валидий, Анвар пошшо ва бошқалар томонидан олға сурилган бўлиши мумкин. Чунки Туркистондан борган ҳамма делегатларда большевистик босқинга нисбатан нафрат кучли бўлган. Шу ерда Анвар пошшо билан А. 3. Валидий яширин ҳолда учрашиб Туркистон халқлари тақдири ҳақида ўйлаганликлари маълум»
«Туркистон миллий бирлиги» «Ўрта Осиё мусулмон халқ жумҳурияти» деб ҳам номланиб, у ўз атрофига Туркистон миллати фидойиларининг йирик вакилларини тўплади. Минтақада махфий фаолият юритди. Миллий озодлик ҳаракатларини ўзаро уйғунлаштириш соҳасида жуда ташкилий — оммавий ишларни жонлантирди. Салкам уч йил ичида ўзининг учта (Бухоро, Самарканд ва Тошкент) конгрессини ўтказди. Булар албатта, ўз-ўзидан эмас, балки каттагина маблағ эвазига амалга оширилгани аниқ. Маълумки бу пайтда «Туркистон миллий бирлиги» ҳаракати қамраб олган минтақада очарчилик ва иқтисодий таназзул авж олган эди. Бунинг устига- устак, совет ҳукуматининг ўзи халқ оммасини очиқдан-очиқ, ҳар хил сиёсий компаниялар баҳонасида талаб топталаётгани ҳам маълум.
Шу нуқтаи назардан хулоса қилинса, жадидчиликдан ўсиб униган БХСР ҳукумати раҳбарлари ўз хатоси ва алданганликларидан хулоса чиқариб, «Туркистон миллий бирлиги» ғоясининг амалга ошишига умид боглаган ҳолда давлат хазинасидаги олтин захирасидан маълум бир қисмини сарфланган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Чунки уларга амирдан қолган мерос, юқоридан тахминан бўлсада, кўрсатилганидан каттагина бўлган.
Кейинга пайтда маълум бўлишича, Ф. Хўжаев коммунистик босқинга қарши ҳатто махфий равишда «босмачилик уруши» қўрбошиси билан битим ҳам тузган экан. Бундан кўриниб турибдики, у икки томонлама иш олиб борган. Бир томондан, миллий озодлик учун махфий фаолият юритган бўлса, иккинчи томондан мавжуд мустамлака, ўзи юқорида тан олингандек, «қул» каби хизмат қилишга мажбур бўлган .
1920 йил 2 сентябрда Туркфронт қўшинлари Бухорода давлат тўнтариши қилиб шаҳарни эгаллаб олишди. Бутун Бухоро инқилобий комитета ва халқ нозирлиги советининг РСФСР мухтор вакиллиги билан қўшма мажлис бўлиб, Умум Бухоро инқилоб комитета ва республика ҳукумати тузилди. Ҳукумат раиси этиб Ф. Хўжаев тайинланди. Ана шундай вазиятда «Ёш бухороликлар» ва ислоҳотчилар 1920 йил 6 октябрда Умум Бухоро Халқ курултойини чақириб Бухоро Халқ Жумҳуриятини эълон қилдилар.
Совет ҳукумати 1924 йил 12 июнда Бухорони Совет Социалистик Республикаси деб эълон қилди ва ҳукумат аъзоларини қатағон йилларида қириб ташлади. 1920-1931 йилларда Бухорода миллий озодлик ҳаракатига Мулла Муҳаммад Иброҳимбек етакчилик қилди. Бу ерда ҳам «босмачилик» ҳаракати кучайиб кетди. Иброҳимбек қайси қишлоққа борса большевикларни қирар, қурол-яроқларини тўплар эди. Иброҳимбек Қулоб ва Балжувондан сўнг Қоратегин ва Дарвоз вилоятларини ҳужум билан олади. Шу вақтларда Анвар пошшо Иброҳимбек билан бирга жангга киради. Иброҳимбек Денов, Бойсун, Шеробод, Гузар ва Қарши атрофларида муҳим ғалабаларни қўлга киритади. Анвар пошшо Балжувон юқори қисмида бўлган жангда қаттиқ яраланади ва 1922 йили 4 август куни вафот этади, Ҳазрати Султон зиёратгоҳида дафн этилади. Шундай қилиб, Иброҳимбек шўроларга қарши 7 йил давомида тинимсиз жанг қилади. У Бухорога ҳужум қилиб 12 дарвозасидан олтитасини эгаллайди. 1920-924 йиллар давомида Мулла Абдулқаҳҳор, Жўра Амин, Мурод Мешқоп, Митан Полвон каби йирик қўрбошилар раҳбарлигида «истиқлолчилик» ҳаракати бутун Зарафшон водийсини қамраб олади. Болыпевиклар «босмачилик» ҳаракатини тугатиш учун катга куч тўплади. Бухорода Иброҳимбек, Хоразмда Жунаидхон отрядлари шўролар ҳукуматига таҳдид солиб турар эди. Жунаидхон қўшинлари 1924 йилда, Иброҳимбек қўшинлари 1926 йилда тугатилди.
Туркистонда кенг қулоч ёзган миллий озодлик ҳаракати 1934 йилгача давом этди. 1939 йилда Туркистонда 14 минг, Эдил-Уралда 7 минг, Шимолий Кавказда 4 минг ва Қримда 1 минг масжиди шариф бузиб ташланган. Агар 1917 йилда Туркистонда 20 минг масжид бўлган бўлса, 1953 йилга келиб фақат 250 масжид қолди.
Коммунистлар ислом динини йўқ қилмоқчи бўлди. 6 млн туркистонликни «миллатчи», «пантуркчи», «панисломчи», «халқ душмани», «қулоқ» ва «империалистлар малайи» каби тамғалар билан қоралаб қатағон қилди ва қириб ташлади. Лекин Туркистон халқлари ўз миллий борлиқларини, ўз динини, ўз маданиятини, ўз тилларини сақлаб қолишга мувофиқ бўлдилар. Инсоният тарихида ҳеч бир салтанат абадий бўлган эмас. Пётр I барпо этган Россия империяси (унинг меросхўри Қизил империя) ҳам роппа-роса 270 йилдан сўнг - 1991 йилда қулаб парчаланиб кетди.

Тўхтасин Мўминов

Қўқон хонлигининг сиёсий, иқтисодий ва маданий марказларидан ҳисобланган Тошкент шаҳри ҳозирги Қозоғистон ва Қирғизистон ерларида рус қўшинларига қарши олиб борилган жангларда муҳим ўрин тутган. Натижада Тошкент ўзининг кўплаб ватанпарвар фарзандларидан айрилди, катта моддий талафот кўрди. Эндиликда Рус давлати тўғридан-тўғри Тошкентни ҳам босиб олишга киришди.

]]> adhamiy@yahoo.com (Абу Муслим) Ватан тарихи Thu, 20 Feb 2014 12:50:29 +0000 https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/752-maqola.html https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/752-maqola.html

XIII асрнинг 40-йиллари бошида Ботухон бошчилигида ташкил қилинган феодал давлат (Жўчи улуси деб ҳам аталади). Олтин Ўрда хонлари Қуйи Дунай ва Фин қўлтиғидан Иртиш ҳавзаси ва Қуйи Обгача, Қора, Каспий ва Орол денгизлари ҳамда Балхаш кўлидан Новгород ерларигача бўлган ҳудудда ҳукмронлик қилган.
Бироқ, русларнинг туб ерлари Олтин Ўрда давлати таркибига кирмас, балки унга тобе бўлиб, ўлпон тўлар эди. Ботухон даврида Олтин Ўрда пойтахти Сарой Боту (ҳозирги Астрахань яқинида) бўлган; XIV асрнинг биринчи ярмида эса у Сарой Берка шаҳри (Беркахон асос солган; ҳозирги Волгоград яқинида)га кўчирилган. Олтин Ўрда заиф, сунъий бир давлат уюшмаси бўлиб, аҳолиси миллий жиҳатдан хилма-хил эди. Олтин Ўрда аҳолисининг ижтимоий ва маданий тараққиёт даражаси ҳам турлича бўлган. Кўчманчилар ҳаётида ярим патриархал, ярим феодал муносабатлар мавжуд эди. Мўғул феодал зодагонлари экин майдонлари ва яйловларнинг асосий қисмини эгаллаб олган эдилар. Олтин Ўрданинг кўчманчи аҳолиси орасида ҳунармандчилик суст бўлиб, шаҳар бозорларидаги мавжуд буюм ва матолар Хоразм, Шимолий Кавказ ва бошқа ерлардан келтирилган усталар томонидан ишлаб чиқарилар эди. Давлатни Жўчихон хонадонидан чиққан хонлар ндора қилган. Сиёсий ҳаётнинг айрим жабҳаларида ҳукмрон сулола вакиллари бошчилигида қурултойлар — ҳарбий феодал зодагонларининг йиғинлари чақирилиб турилган. Давлат ишларини асосан беклар беги олиб борган. Халқдан солиқ йиғиш иши билан босқоқлар шуғулланган.
Олтин Ўрда давлатининг табиатан заифлиги ва айниқса, унинг асоратига тушиб қолган халқлар миллий озодлик курашининг кучайиши давлатнинг таназзулга юз тутишига яна бир сабаб бўлди. Олтин Ўрда ўзининг ташкил топиши давридаёқ 14 улусга бўлинган бўлиб, уларни Жўчининг 14 ўғли идора қилган. Булардан 13 таси ярим мустақил давлат бўлган ва Ботухоннинг олий ҳокимиятига бўйсунгаи. Мангу Темур (1267— 1280) вафотидан сўнг Жўчи хонадонига мансуб шаҳзодалар ўртасида феодал урушлар бошланган даврда марказий идора муассасаларига ерли кишиларни жалб қилиш тенденциялари кўзга ташлана бошлади. Тўда Мангухон (1280—1287) ва Тўда Буғахон (1287—1290) ҳукмронлиги даврида давлат бошлиғи расман Нўғай ҳисобланар эди. Фақат Тўқтухон (1290—1312) Нўғай ва унинг тарафдорларидан қутулишга муваффақ бўлди. Беш йилдан сўнг янги бошланган тўс-тўполонга Ўзбекхон (1312—1342) чек қўйди. Ўзбекхон ва унинг вориси Жонибек (1342—1357) ҳукмронлиги даврида Олтин Ўрданинг ҳарбий қудрати ниҳоят даражада ошди. Қўшинлар сони 300 мингга етди. Бироқ, 1357 йили Жонибекнинг ўлдирилиши билан бошланган тўс-тўполонлар Олтин Ўрданинг тушкунликка учраганидан далолат берар эди. 1357—1380 нилларда Олтин Ўрда тахтида 25 марта хон алмашиндй. Бу вақтда давлатни расман Мамай (1381 йили вафот этган) идора қилди. XIV асрнинг 60-йиллари бошида Олтин Ўрдадан Хоразм, Астрахань ажралиб чиқди. Польша ва Литва Днепр дарёси ҳавзасидаги ерларни босиб олди. Бундан ташқари, Олтин Ўрданинг нуфузлн улус амирларидан Мамай Москов князи бошлиқ кучли рус князлари иттифоқи билан тўқнашишга мажбур бўлди. У Русияни заифлаштирнш мақсадида катта қўшин билан юриш бошлади, бироқ Куликово жангида тор-мор этилди.
Тўхтамишхон даврида ур-йиқитлар барҳам топди, марказий ҳокимият асосий улусларни ўз назорати остига олди. Тўхтамишхон Мамай қўшинларини Калка дарёси бўйида енгиб, 1382 йили Московга ҳужум бошлади, уни қўлга киритди, шаҳарга ўт қўйди. У ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаб олгач, Амир Темурга қарши уруш очди. Амир Темур бир неча қонли жанглардан сўнг, Тўхтамиш қўшинларини янчиб ташлади, Волга бўйидаги бир қатор шаҳарларни вайрон қилди. Олтин Ўрда бу қақшатқич зарбадан сўнг ўзини сира ўнглай олмади. XV асрнинг 20-йилларида Сибирь хонлиги, 40-йилларида Нўғай Ўрда, кейинроқ Қозон хонлиги (1438), Қрим хонлиги (1443), 1460 йили Манғит, Астрахань хонликлари вужудга келди. XV аерда Русиянинг Олтин Ўрдага тобелиги сезиларли даражада камайди, 1480 йили Катта Ўрда хони Ахмат (Аҳмад) Улуғ рус князи Иван III (1462—1505) ни ўзига итоат эттиришга уриниб, му-ваффақиятсизликка учради. 1480 йили рус халқи татар-мўғул зулмидан бутунлай халос бўлди. (Б. Аҳмедов)

ХУДОЁРХОН ВА РОССИЯ ТАЖОВУЗИГА ҚАРШИ ХАЛҚ ҲАРАКАТЛАРИ

Рус давлати Бухоро ва Хива хонликларига қарши уруш олиб бораетган йиллари Қўқон хонлигида чуқур сиёсий ва ижтимоий иқтисодий инқироз ҳукм сурмоқда эди. Бу вақтларда хонлик ерларининг ярми Рус давлати томонидан босиб олинган бўлиб, унинг чегараси асосан Фарғона водийсидан иборат эди.

Аввалги саҳифаларда кўрсатилганидек, Худоёрхон сиёсий жиҳатдан ўта кўрлиги, қўрқоқлиги ва шахсиятпарастлиги орқасида русларнинг ҳам, халқнинг ҳам куз ўнгида ўз обрўсини тўккан эди. У қандай бўлмасин, тахтни сақлаб қолиш учун Рус давлатига таянишга, унга ўзини яхши кўрсатишга қаттиқ тиришди. У рус ҳукумати вакилларига содиқлиги ва ҳар қандай хизматга тайёрлиги ҳақида бирин кетин хатлар ёзиб турди. Ҳатто Россия билан хонликни бир давлат дейишгача борди. Масалан, у бу хусусда 1869 йил 18 апрелда Туркистон генералгубернаторлиги маъмуриятига шундай хат ёзган: «Сизлар томонга қочиб ўтган сарбоз Турсунқулов билан юборган самимий хатингизни олдим. Сизга нисбатан бўлган дўстлик туфайли мазкур сарбозни кечириб, сарпо кийгиздик ва хурсанд қилдик. Чунки у бегона давлатга эмас, балки Қўқон билан бир давлат — Россияга, яъни бир мамлакатга қочган».(ЦГВИА, ф. ВУА, д. 6814, л. 9.)
Демак, Худоёрхон ўз вақтида хоинлик қилиб, душман тарафига ўтган кишини афв этиб, бу билан Россияга содиқлигини изҳор этган. Айниқса, унинг «бир давлат» хақидаги гаплари Рус давлатининг итоаткор хизматкорига айланганидан далолат беради.
Туркистон генералгубернаторлиги маъмуриятининг Худоёрхонга юборган жавоб хатида унинг сўзларидан мамнун бўлганликлари уқдирилган (Ўша жойда, 10 бет.).
Худоёрхон Россия паноҳида тахтда утиришни ва айшу ишрат қилишни афзал кўрди. «У, — деб езган эди Ибрат, — Русиядан хотиржам бўлиб, вақтини ўйинкулгу билан ўтказуб, қуш солмоқ ва кўпкари чопмоқ йўлларинда бўлуб, уламо ва фузало насиҳатларига амал қилмай, жабру зулм тарафига ўтиб турганида, раияту халқ (ундан) юз ўгирди» (Исхоқхон Жунайдуллохожа уғли (Ибрат), Фарғона тарихи. Мерос, Т., 1991, 310 бет.)
Худоёрхон давлат манфаатлари ва тақдирини ўйламай, Россияга орқа қилиб, кўнглига нима келса, шуни қилаверган. Шу боисдан маҳаллий ва рус манбаларида хонни қораловчи маълумотлар серобдир. Уларда Худоёрхон тенги йўқ очкўз, молпараст, ута шафқатсиз ва золим сифатида тасвирланади. «Худоёрхон, — деб кўрсатилади манбада, — кўп бадавлат булиб, хотинларни кўпайтиришга ҳирс қўйган. Кайфу сафони, роҳатни ва тинчликни яхши кўрган. Халқнинг фойдасига иш юритмаган... Мамлакатнинг турли томонларида бир нечта боғларида гуллар орасида кайфу сафо қилиб етган, бедана, каклик ва хўрозларни уриштириш билан шуғулланган. Масхарабозлар ва ҳофизлар ҳамда маъносиз ўйинлар билан умрини ўтказган.
Молу дунёга ҳаддан зиеда ҳирс қўйган ва ўзининг хазинасини бойитиш учун кўп солиқлар солган» (Аҳмад Заки Валидий. «Худоёрхоннинг сунгги кунлари». УзФА Шарқшунослик институти, инвентар рақами 15743, 7—8бетлар.)
Худоёрхон давлат харажатларини камайтириб, шахсий бойлигини орттиришда ҳеч нарсадан тоймаган. Оқибатда маъмурият вакилларининг таъминоти ночор ҳолга тушиб қолган. Хон хоҳлаган ер, қишлоқ ва овулни тортиб олиб, ўз мулкига айлантирган. Унинг виждонсизлиги шу даражага борганки, ўз пири ва эшони Миён Соҳиб ҳазратнинг Шоҳойим исмли хотинини зўрлик билан хотинликка олган (Ўша жойда, 9 бет.)
Унинг ўзи «кўп ёмон табиатли киши бўлиб» ёқтирмаган кишиларини қаттиқ жазолаган ва халқнинг муҳаббатини қозонишни хаёлига ҳам келтирмаган. (Ўша жойда, Ўша бет)
«Худоёрхоннинг мана шундай ишлари ва разил ахлоқи халқ, беклар, сипоҳийлар, бойлар ва уламоларнинг норозилигини чақирган».
Худобрхон солиқ турларини кашф этишда ва уларни ундиришда тенги йўқ устаси фаранг бўлган. Масалан, бир боғ хашақдан, бир пиёла сутдан, ўнта тухумдан, масхарабозлардан, айиқ ўйнатувчилардан, дўкон қоровулларидан олинадиган ва бошқа хилмахил солиқларни кашф этган.
Худоёрхон барча нарсалардан солиқ тўплаб, катта бойлик орттирган. Бу ҳақда рус манбалари ҳам далолат беради: «Солиқлар олинадиган буюмларнинг турлари жуда кўп бўлиб, улар имкони борича барча нарсалардан олиниб, халқ том маънода шилинган. Ҳатто камбағаллар келтириб сотадиган қамиш, шохшабба, янтоқ ва шунга ўхшаш нарсалардан солиқлар ундирилган. Кейинги вақтларда тоғлардан ариқлар орқали оқиб келадиган сувларга ҳам солиқ солинган. Фақат нафас олинаётган ҳаводан солиқ олинмаган, холос. Бу ҳол хонга қарши норозиликнинг асосий омилларидан бири бўлган эди».

Худоёрхоннинг қаттиқ зулми ва адолатсизлиги, оғир иқтисодий ҳает ҳамда унинг Россиянинг хизматкорига айланиши халқ ғазабини қўзғатди. Шунинг учун хонга қарши халқ билан биргалиқда сарой ҳарбийлари ва амаддорлари, руҳоний ва савдо вакиллари ҳам бош кўтарди. Бунда ўзбеклар, қирғизлар ва тожиклар фаол қатнашиб, ватан хоини Худоёрхонга ва Рус давлатининг тажовузига қарши курашдилар. Бу ҳаракатнинг юзага келишида қирғиз Мулла Исҳоқ мулла Ҳасан ўғли ҳам муҳим ўрин эгаллаб, Пўлатхон номи билан шуҳрат қозонган эди. Мулла Исҳоқ тахминан 1844 йили туғилган. Унинг отаси Мулла Ҳасан ўқимишли киши бўлиб, Марғилондаги Оқмадрасада мударрислик қилган. Мулла Исҳоқ даставвал Қўқондаги Тунқаторда, сунгра отаси ҳузурида таълим олган. Бир неча йил ўтгач, яъни 1867 йили Фарғонадаги Сўхга келиб, ўз қабиладошларининг яйловида 2 йил яшаган, сўнгра Уҳндаги масжидда имомлик қилган. Кўп ўтмай у Андижон шаҳрига бориб, масжидларнинг бирида имомлик қилган. Айни бир пайтда тамаки савдоси билан шуғулланиб, Тошкентга қатнаб турган. Бу ерда Мулла Исҳоқ хонликнинг нуфузли кишиларидан бири қурамалик Абдумўмин оталиқ билан дўстлашиб, Тошкентга келади. Хонликнинг сиесий курашларида фаол қатнашган ва кўпни кўрган Абдумумин кўп воқеаларни гапириб бериб, Мулла Исҳоқнинг сиёсий онгини уйғотади. Бу вақтда, яъни 1872 йили Шердодхоҳ бошчилигидаги бир неча қирғизлар Самарқандга боришиб, Қўқон хони Олимхоннинг невараси Пўлатбекни тахтга ўтқазиш ҳақидаги мақсадларини баён этадилар. Бу ишни амалга оширишда қирғиз қабилалари бевосита ёрдам беришлари маълум қилинади. Аммо тахт учун курашларда буваси Олимхон ва отаси Иброҳимбек ўлдирилганлигини эсдан чиқармаган Пўлатбек таклифни қабул этмайди. Шундан кейин Шердодхоҳ Тошкентга келиб, Абдумўмин оталиқ хонадонида меҳмон бўлиб, Пўлатбекнинг рози бўлмаганлигини сўзлаганда Мулла Исҳоқ унинг номи билан тахт учун курашишни зиммасига олган. Шу равишда Мулла Исҳоқ Пўлатбек, яъни собиқ ҳукмдор Олимхоннинг невараси сифатида сиёсий курашга киришади. У халқнинг Худоёрхон зулми ва Рус давлатига қаршилигини яхши англаган ҳодда ҳаракат қилиб, Наманган уездининг шимолий қисмидаги, яъни Косон ва Нанай оралиғидаги Қутлуқ Саъид қабиласининг ёрдами билан атрофига 500 кишини туплайди. Шу равишда Пулатбек бошчилигидаги қўзғолон бошланган эди. Айтиб ўтиш лозимки, бу вақтгача Маъмир Мерганов бошчилигида Андижон уездида қирғизлар ва Маъмун Шоумурзоқов раҳбарлигида Чотқолда қўзғолонлар кўтарилган эди. Улар хон аскарлари томонидан бостирилган. Пўлатбек бошчилигидаги халқ ҳаракати ўша қўзғолонларнинг давоми эди.

Наманган шаҳрига Абдураҳмон офтобачи бошчилигидаги ҳукумат қўшини келганида Пўлатбек туқнашувдан қўрқиб, чекинишни лозим топди. Аммо Косонда хон аскарлари билан тўқнашувда мағлубиятга учради. Абдураҳмон офтобачи унинг кўп сафдошлари ва қўзғолон қатнашчиларини ўлдирди ҳамда асир олди. Пўлатбек бир гуруҳ кишилари билан Чотқол тоғларига қочишга улгурди. У 1875 йилнинг бошларида Чотқолдан чиқиб, Қўқон атрофидаги Лайлакка келиб, 200 кишини тўплади. Ўша йили июлнинг биринчи ярмида Пўлатбск Узганда кўтарилган қўзғолонга бошчилик қилиб, хонликка катта хавф туғдирди. Уларга қарши хон Иса Авлиё, Абдураҳмон офтобачи ва Саримсоқ эшик оғаси бошчилигида 4000 кишилик аскар юборган. Бироқ 1875 йил 28 июлда бу йирик амалдорлар қўшин билан қўзғолончилар томонига ўтиб, бирлашганлар. Худоёрхоннинг ўғли Андижон ҳокими Насриддинбек 5 минг кишилик қўшин билан уларга қўшилган. Хонликнинг асосий ҳарбий қисмлари ва лашкарбошиларнинг қўзғолоғғчилар томонига ўтиб кетиши Худоёрхон тақдирини ҳал этган омил бўлди. Ўша кезлари хон билан суҳбатлашган Г. Вайенбергнинг сўзича, Худоёрхон «қўзғолончилар русларга қарши курашишни» мақсад қилиб қўйганлигини айтған. Қирғизларнинг ғазот байроғи остида бош кўтарганликлари ҳам шундан далолат беради. Бу хусусда Кауфман ҳам 1875 йил 15 сентябрда ҳарбий вазирга ёзган хатида гапириб: «Бутун Қўқон аҳолиси бизга қарши очиқданочиқ бош кўтарди», — деган. Эндиликда Худойрхоннинг Россия кучларига таянишдан бошқа иложи қолмай, ердам сўраб Кауфманга мурожаат этди. «Шу кунлардаги оғир ва бахтсиз пайтларда, — дейилади унда, — менинг Мулла Иса Авлиё, Абдураҳмон парвоначи ва Холназар парвоначи сингари энг ишончли кишиларим қўшин билан душманларим — қиргиз қузғолончиларига қўшилдилар ҳамда менга қарши урушмоқчилар.
Мен ҳамма вақт сиз, олий ҳазратларидан дўстлик ва ёрдам кутиб турганлигим боисидан бу гал ҳам мени эътибордан четда қолдирмагайсиз. Шахсан ўзимни ва Қўқон хонлигини улуғ император жанобларининг ихтиёрига топшираман ҳамда қўшинни тўплар билан биргалиқда имкони борича тезроқ Қўқон шаҳрига юборишингизни сўрайман» ( Память о Фергане. 1901, стр. 17—18.).
Худоёрхон узилкесил ўзини ҳам, бутун хонликни ҳам бутунлай босқинчилар оёғи остига ташлади. У шу даражада ишончни йўқотган эдики, фурсатни ғанимат билиб, қочишга қарор қилади. «Охир уламр саксон ароба кўч хазина ва ойимлар, бекалар, етти ароба танга» билан 1875 йил 22 июлда йўлга чиқади. Унинг ёнида 4000 пиёда ва 2000 отлиқ аскар, 68 тўп борган. Бироқ Қуқондан 10 чақирим юрганларидан кейин мазкур қўшин хонни ташлаб кетган. Хон 500 аскар билан йўлни давом эттирган. Қўқондан ҳарбий қисмлар Худоёрхонни тутиш учун кетидан қувган ва тўқнашувлар оқибатида хон аскарларидан 8 киши ўлдирилган, 9 киши ярадор қилинган. 1875 йилнинг 7 августида Худоёрхон Хўжандга келгач, Тошкентдаги рус ҳарбий маъмурияти ишончини қозонган кишилар, хусусан, Саъидазимбой воситачилигида генералгубернатор билан қандай муомалада бўлиш ҳақида маслаҳат сўраб, бир кишини унинг ҳузурига 6 минг танга ва хат билан жўнатган.
Бу киши Саъидазимбой ҳузурида бўлиб, хатни берганда у бир нуфузли рус амалдорининг уйига пул билан борган. Бу амалдор Худоёрхон Кауфманга «Ман юртимга боруб, мамлакатни тинчитиб, ўрнумға ноиб қўйуб, сўнгра борурман», деса фойдали бўлади, деган. Аммо хон Тошкентда Кауфман билан учрашганида бунинг ўрнига, «Мени императорни кўриш учун юборишингизни сўрайман», — деганини ўзи билмай қолган. Губернатор бунга розилик билдириб, йўлга отланишни айтган ҳамда қиличининг учини секин ойнага уриб қўйган. Нима учун бундай қилганлигининг сабаби номаълумлигича қолган. Шунда нуфузли кишилардан бири хонга: «Эвой, қани ул қанча ҳаракатлар илан (Тошкентдан) топган сўзларимиз, нимага демадингиз», — деганида у: «Ўша сўзлар дилимда такрор эрди, аммоки, мани тилим мухолифат этди, тилим хўб дегандин кейин билдим», — деган. Яна, хон «Иш қулдан кетатурган бўлганда кишини ўз аъзойи жавораси ҳам мухолиф булур экан, узим ҳам ҳайрон бўлдум», — деган.
«Шундан кейин, — дейди воқеа гувоҳларидан бири, — ҳаммамиз бирдан хафа бўлдук. Йиғисиғи, кўз ёши булди. Ўшал кун генералгубернатор дарҳол қоғоз буйруқ чиқарди: «Эртага хон Ўринбурғга жўнасун», деб. Хон тақдирга тан қўймай, эмди, маслаҳати ҳаракат бўлди. Хонни раъйи бекзодлар ва ойимларни Тошкентда қўйуб, кетмоқ маъқул бўлмади, на учунки, анда ишончлик одам булмади. Туркистонда ўзларига қараган эътимодлик кишилар бўлгани учун аҳли аёлларни Туркистонда қўйуб кетмоқ муқаррар булди.
Эртаси қибмда жўнадук. Хон илан етмиш киши эди. Мундан Атобек нойиб қўлида юз эллик адад сипоҳлар ҳам бор эрди. Тошканддан жўнаб, бир қўнуб Чимкандга бордук. Анда бу хафаликларимиз устига хон Атобек нойибга бир нима, деди. Нойиб хонга бир нима, деди. Гина ва афсус тўғрисида бирбирлари ароз бўлуб, жамиъ юз эллик сипоҳни олиб, Атобек нойиб Чимканддан Хўқандга қайтди. Хон қолган кишилар билан жўнади. Туркистон борилди. Хон Мусо Али мингбоши ҳавлисига тушти. Бекзодалар ва аёлға алоҳида ҳавли тайёрлаб бердилар. Анда хон беш кун туруб, аҳли аёллар билан видолашиб, Туркистондан жўнадук. Маҳрамлар билан бирга эдук. Туркистондан чиқуб, бир Қулунсурон деган ерга борилди. Анда етиб, эртаси хон маҳрамларга жавоб бериб, айтдики: «Ҳар қайсиларингни аҳли аёлларинг бор, бизни бошимиздаги тақдирга ўзимиз мубтало, сизлар овора бўлманглар, деб ҳар қайсиларимизга бирмунчадан танга берди, фотиҳа берди. Бизлар қайтдук».
Кўриниб турибдики, Худоёрхоннинг тақдири золимлиги, калтафаҳмлиги ва она юртга хоинлик қилганлиги туфайли жуда фожеали бўлди.
1873 йили полковник Скобелев ҳарбий вакил сифатида бир неча солдат билан Қўқонга юборилган эди. У билан бирга ҳарбий топограф Реднев ва ташқи ишлар вазирлигининг вакили Вейнер ҳам борган. Улар Худоёрхон билан бирга Хўжандга қайтишга мажбур бўлган эдилар.
Руслар фойдаси тегмайдиган бўлганидан сўнг Худоёрхонни тақдирлаш у ёқда турсин, халқ ҳисобига тўплаган хазинасини ҳам тортиб олди ва ўзини Оренбургга сургун қилди. Хонни бу ерга Мулла Маъруф додхоҳ, Қосим тўқсоба, Жамил хазиначи, Муҳаммад шарбатдор, Хурсанд ва Муллача (ҳар иккаласи қул), Мирзабой сағир ва Тожи маҳрам деган кишилар кузатиб борганлар.
Худоёрхон Қўқондан чиқиб кетишидан олдиноқ юқори табақа вакиллари тахтга унинг ўғли Насриддинни ва бошқа номзодларни ўтқазишга киришган эдилар. Абдураҳмон офтобачи бошчилигидаги гуруҳлар Насриддинни тахтга ўтқазишга муваффақ бўлдилар. Бу хон Туркистон генералгубернаторлиги билан гуё яхши алоқаларни ўрнатиш мақсадида Кауфманга хат юборган. Бунда у ўзининг тахтга ўтирганлигини маълум қилиш билан баробар, дўстона алоқада бўлиш ҳақида сўз юритган. Аслида эса, у Рус давлатининг тажовузига қарши кучларни тўплашга уринди. Хусусан, у Бухоро амирига қуйидаги мазмунда хат жўнатган: «Отам ўрнига тахтга ўтирган мен сизга маълум қиламанки, ҳозирда дин ҳимояси учун курашга отланган шаҳар ва дашт аҳолиси катта кучғайрат билан бош кўтарди.
ОнаВатанга муҳаббат ва содиқлик ҳамда дин учун кураш шунча кўп одамларни бир жойга жамладики, сонсаноғи Худодан бошқа ҳеч кимга маълум эмас. Мени Андижондан келтиришиб, кофирларга қарши курашишни зиммамга юкладилар. Биз тахтга эга бўлдик, шаҳар ва дашт аҳолиси бизни хонлик либоси билан зийнатлади. Ҳозирда кофирлар ўтадиган ҳар бир йўлга ҳарбий қисмлар юбордик. Шахсан мени ўзим ҳам кофирларга қарши курашиш мақсадида беҳисоб қўшин билан йўлга чиқдим.
Олий ҳазрат! Сизни отам ўрнида ва исломнинг йирик ҳукмдорларидан бири сифатида кўриб, ўзимизни ишларимиз ва эзгу мақсадларимизни изҳор этмоқдаман!»
Сайидали хўжа Абдусаттор Маъзум ўғли томонидан амирга топширилган мазкур хатдан айнки, Насриддинхон Бухоро хонлигини ошкора бўлмасада, унинг ҳаракатларига хайрихоҳлик билан қарашга чақирган. Абдураҳмон офтобачи ва Иса авлие ҳам Бухоро амирига ўша мазмундаги хатларни юборган. Насриддинхон ва унинг атрофидаги Абдураҳмон офтобачи бошлиқ ҳокимият вакилларининг юргизган сиесатини белгилашда Тошкент аҳолиси ва нуфузли кишиларга, жумладан, Саъидазимбойга юборилган мурожаат ҳам диққатни жалб этади: «Мана 12 йил ўтдики, — дейилган унда, — лаънати руслар Хўжанд, Тошкент, Ўратепа ва Самарқандни босиб олишиб, дин шўъласини ўчирдилар ва исломга зиен келтирдилар. Шунинг учун барча мусулмон аҳли урушни муқаддас бурч, деб ҳисоблайди. Худоерхон бўлса, руслар билан дўстона муносабатда бўлиб ва кўп совғалар юбориб, хатога йўл қўйган эди. У бизнинг динни қаттиқ ушлаш ҳақидаги насиҳатимизга кирмай, оқ подшоҳга берилди, ислом динидан қайтди ва қалбаки оқ подшоҳга епишиб олди ҳамда бизни орамиздан чиқди. У буларни ҳаммасини шахсий манфаатларини ўйлаб қилган эди. Шундан кейин барча руҳонийлар ва хизматчиларнинг вакиллари, ҳамма каттакичик одамлар бир ёқадан бош чиқариб, келишмовчиликларни бартараф этган ҳолда, хоннинг катта ўғли Саъид Муҳаммад Насриддинни тахтга ўтқаздилар. Бизни давлатимиздан 3 лак, яъни 300.000 киши чиқади ва бу билан биз катта кучга эгамиз. Биз, каттакичик ҳаммамиз ҳамда ҳар бир киши алоҳида курашишни муқаддас бурч деб билиб, бир киши қолгунга қадар жанг қиламиз ва Худонинг марҳамати ила ғалабага ишонамиз.
Агарда ҳозир сизлар бу хатни олганингиздан кейин мусулмон динини ҳимояси учун муқаддас урушни хоҳласангизлар, у вақтда бир жойга тўпланиб, урушга тайер туринглар».
Абдураҳмон офтобачи ва Мулла Иса Авлиё имзоси билан битилган хат шуни кўрсатадики, хонлиқдаги халқ ҳаракати Рус давлати ва унинг тарафдори Худоёрхонга қарши қаратилган озодлик кураши ҳисобланган. Аммо шуниси таажжубланарлики, ўша хатларнинг муаллифлари амир ва Саъидазимбойнинг Россиянинг содиқ тарафдорлари эканини била туриб, уларни ердам беришга даъват этганлар. Амир ва Саъидазимбой эса хатларни Туркистон генералгубернаторига топшириб, Россияга содиқликларини яна бир бор намойиш қилганлар.
Шу тарзда, хонлиқдаги ватан ҳимоячилари сардорларининг четдан ердам олишга қаратилган умидлари пучга чиққан эди.
1873 йил 31 июлда Кауфман Насриддинхон хатига езган жавобида Худоёрхон билан тузилган 1868 йилги шартномани ва дўстлик алоқаларини бузмаслик шарти билан унинг хонлик мақомини тан олишини билдирган. У Насриддинхоннинг Рус давлатига қарши қаратилган ҳаракатларини яхши билсада, лекин вақтинчалик хон билан муросага боришни лозим топган.

РУС ҚЎШИНЛАРИНИНГ БОСҚИНЧИЛИКЛАРИ ВА ХОНЛИКНИНГ ТУГАТИЛИШИ

Кўқон хонлигидаги халқ ҳаракатлари ва Худоёрхоннинг қочиши орқасида юзага келган оғир вазият рус ҳукуматига қўл келди. Бу вақтда Еттисувда турган Кауфман дарҳол Тошкентга қайтиб, хонликни босиб олиш чораларини кўрди. Бу орада, яъни 1875 йил 6 августда ватан ҳимоячилари Тошкент тарафга юриш қилиб, Оҳангарон дарбсидаги Облиқ қишлоғини эгалладилар. Улар 8 августда Тошкент билан Хўжанд ва Уратепа оралиғидаги почта бекатларини эгаллаб, 16 русни асирликка олдилар. Савдогар Исаевнинг ойна заводига ўт қўйилди. Бундан хабар топган Кауфман Сирдарё вилоятининг губернатори Головачевга ҳарбий юриш бошлашни буюрди. Головачев ҳарбий қисм билан Тошкентдан 60 чақирим узоқлиқдаги Тилов қалъасига борди. Бу вақтда 5000 кишилик ватан ҳимоячилари Облиқ қишлоғидан Тиловга ҳужум қилишга тайёрланмоқда эдилар. Ҳар икки томон ўртасида қисқа отишмалардан сўнг ватан ҳимоячилари тоғ томонга чекинганлар.
Тошкентда Кауфман Биринчи Туркистон ўқчи батальони, Оренбург қўшинининг тўртта отлиқ тўпчиларини, 100 казак аскар ва бошқа ҳарбий қисмларни Қўқонга жўнатган. Бу вақтда ватан ҳимоячиларининг айрим гуруҳлари Хўжанд атрофларида почта бекатларини ёндирганликлари ҳамда қўқонликлар Нов қишлоғини эгаллаганликлари ҳақидаги маълумотлар Тошкентга келиб турган. 5000 кишилик қирғизлар Сирдарё орқали ўтиб, Қурама уездига қарашли Самгар қишлоғини эгаллаганликлари тўғрисида ҳам хабарлар олинган. Шу боис Головачев Гарновский бошчилигидаги ҳарбий қисмларга Хўжанд томонга юришни буюрган. Қўқонликлар Тошкент атрофидаги Паркентга ҳужум қилармиш, деган овозаларга жавобан у жойга 1875 йил 21 август кечаси полковник Скобелев раҳбарлигидаги аскарлар юборилган.

Ҳақиқатан ҳам Қўқон хонлигидаги ватан ҳимоячилари руслар босиб олган Тошкент ва Хўжанд чегараларига бостириб кириб, душманга зарба беришга уринганлар. Головачев аскарлари Оҳангарон минтақасидаги ОблиқТилов атрофларида қўқонлик ҳимоячилар устидан ғалабага эришганлар.
1875 йил 13 августда Кауфман йўлга чиқиб, Пискентга келганида подполковник Нолдедан 9 август куни Хўжандга ҳужум қилган ватан ҳимоячилари тормор этилганлиги ҳақидаги хабарни олган. Шу воқеа маълум бўлдики, Абдураҳмон офтобачи Маҳрамда кўп куч тўплаб, ўша куни Хўжандга уч томондан ҳужум уюштирган экан. Хусусан, Қўқон йўлидан 1015 минг кишилик ва Самгар томонидан 610 минг кишидан иборат ватан ҳимоячилари ҳужум қилганлар. Қўқонликлар Хўжанднинг Нов дарвозаси тарафидан бостириб кирган эдилар. Аммо барчаси душман томонидан орқага суриб ташланган. Шунга қарамай, Хўжанд хавфдан холи бўлмаганлиги учун уезд бошлиғи подполковник Нолде шаҳар мудофаасини мустаҳкамлаш чораларини кўрди. Бу орада ватан ҳимоячилари шаҳарга яқинлашиб келдилар. 12 августда уларга қарши полковник Саримович 4 рота, 100 казак, артиллерия дивизиони билан юриш қилиб, чекинишга мажбур этган. Шундан кейин у Қистакўз деган жойга жойлашган. Сўнгра у Абдураҳмон офтобачининг 16 минг кишилик қўшинига ҳужум қилиб, уларни Қўқон йўли буйлаб қувлади. Кўп ўтмай Тошкентдан Хужандга қўшимча ҳарбий қисмлар етиб келди. Бир пайтда Кауфман ва Головачев бошчилигидаги қўшинлар Хўжандга бораетганда Мирзаобод станциясида Қўқон отлиқлари кўринган. Улар душман аскарлари кўриниши биланоқ Самгар қишлоғига қочганлар. Уларнинг кетидан юборилган полковник Скобелев солдатлари Самгарга борганда 4 минг кишилик ҳимоячилар у ердан Маҳрам қалъасига қайтганлиги маълум бўлган.
18 август куни Кауфман қўшин билан Хўжандга борган. Бундан олдинроқ полковник Ефимович бошчилигидаги 200 казак артиллерия дивизиони билан Самарқанддан келган эди.
Умуман, Кауфман Қуқон хонлигига қарши курашиш мақсадида ҳарбий қисмларни Хужандга тўплайди. Бу ерда 16 рота пиеда аскар, шу жумладан, битта сапер ротаси, 20 тўп, 900 отлиқ солдат ва 8 ракета станоклари жамланган эди.

1875 йил 20 августда Кауфман ўша қўшин билан Хўжанддан чиқиб Қуқон йўли бўйлаб юрди; 40 чақирим йўл босгандан кейин Маҳрам истеҳкомига дуч келиб, уни босиб олишга киришди. Бу қалъа шимолдан Сирдарега, жанубдан эса айрим жойлари боғларга бориб тақалган. Унинг уруш олиб бориш мумкин бўлган ғарб томони эса, сув тўлдирилган зовур билан қуршалган. Умуман, истеҳком етарли даражада мустаҳкамланган бўлиб, 15 минг кишидан иборат ватан ҳимоячилари шайланиб турган. 1875 йил 22 августда шахсан Кауфман қўмондонлигида қушин Маҳрамнинг орқа томонидан ҳужум бошлади. Шу вақтда ватан ҳимоячилари душманни ҳам орқадан, ҳам чап томондан қуршаб олади. Душман томонидан тинимсиз еғдириб турилган туп ўқлари ватан жангчиларига яқинлашиш ва туқнашиш имконини бермади. Шундан кейин босқинчилар ҳужумга ўтди. Уларга қарши ватан ҳимоячилари 10 тўпдан ўқ узиб турган. Бунга қарши душман 12 тўпдан ўқ еғдирган. Шу равишда ҳар икки томондан жанг кетаетганида Кауфманнинг буйруғига биноан генерал Головачев артиллерия воситасида ҳужумга ўтган. У қаттиқ жанглардан сунг Маҳрам дарвозасини бузиб, ичкарига бостириб киришга муваффақ бўлган. Бу ерда босқинчилар 16 тўп, кўп яроғаслаҳа, порох ва озиқовқат маҳсулотларини ўлжага олдилар. Ватан ҳимоячилари эса дарега чекиндилар, лекин жуда яқин масофадаги душман кучлари уларни уққа тутиши орқасида жуда кўп одамлар ҳалок бўлган. Сўнгра полковник Скобелев бошчилигидаги 500 солдат Маҳрам боғларида пистирмада турган ватан ҳимоячиларига ҳужум қилиб, 2 тўпни ўлжага олиб, уларни Қуқон йўли буйлаб 10 чақирим жойгача қувиб борган.
Маҳрамдаги мағлубият хонлик тақцирини узилкесил ҳал қилган омиллардан бири ҳисобланади. «Маҳрамдаги ғалаба, — дейилади рус манбасида, — ўзининг ўта билимдонлик ва ажойиб равишда қўлга киритилганлиги орқасида Қўқон хонлиги аҳолисига қаттиқ таъсир этиб, уни тинчитишда ва ақлҳушларини йиғиб олишда муҳим ўрин тутди. Бу ғалабанинг аҳамияти яна шундан иборатки, Маҳрамда ҳаракатларнинг сардорлари ҳамда бизга қарши қаратилган барча кучлар ва маблағлар тўпланган эди. Зеро, Маҳрамда Абдураҳмон офтобачи томонидан тулланган кучлар сони бизнинг маълумотимизга кура, 30000 кишини; қипчоқларнинг кўрсатишича эса, қипчоқлар ва қирғизлардан ташкил топган фақат отлиқларнинг узи 50.000 одам ҳисобланган. Абдураҳмон офтобачининг ўзи жангда қатнашган булсада, лекин шериклари билан бизнинг уқимиз етмайдиган жойда турган. Биз устун келиб, қуқонликлар қочганларида Абдураҳмон офтобачи ҳам биринчилар қатори жуфтакни урган эди. Маҳрамда асосан шаҳар ва қишлоқлардан келтирилган ода:.шар катта талофат куриб, оз кишиларгина уйларига қайтдилар. офтобачининг қипчоқ ва қирғизлардан иборат отлиқлари бизнинг уқимиздан узоқроқ турганлар ва отлари чопқир булганлиги учун қочишга улгурдилар. Маҳрамдаги ғалабамиз бутун хонлик буйлаб таралди».
Демак, Маҳрамдаги жангда Абдураҳмон офтобачи ва сафдошлари урушга яхши тайергарлик кўрганлар, лекин жанг вақтида раҳбарликни ўрнига қўя олмай ожизлик қилганлар. Натижада уз ҳолига ташлаб қуйилган ватан ҳймоячиларидан фақат 3000 отлиқ омон қолган, холос.
Ибрат ҳам Маҳрамдаги жанг ҳақида тўхталиб: Абдураҳмон офтобачи «Русияга урушмоқчи булуб, Маҳрамга боруб, андин Хўжандни мухосара қилмоқ бўлуб, ҳеч иш қилмай, неча минг одам дарега кетиб, Маҳрамдан қочиб, Марғинонга кетди», — деб езган эди.
Демак, босқинчилар неча минг одамларни Маҳрамда дарёга чўктирган еки қириб ташлаганлар. Улар Маҳрамда 39 тўп, 1500 турли қуролларни, порох, 1910 пуд ун, 837 пуд гуруч, 3200 пуд жўхори, 224 от ва бошқа турли нарсаларни улжа олдилар. Булардан ташқари, солдатлар қўлга туширилган кўп тупларни Сирдарёга ташлаб юборганлар.
1875 йил 23 августда Кауфман Маҳрамдаги ғалабани императорга телеграмма орқали маълум қилган. Буни император мамнуният билан қарши олган.
Маҳрамдаги мағлубият Қўқон хони Насриддинхон ва унинг атрофидагиларни саросимага солиб, хон дарҳол Кауфман номига қуйидаги хатни элчи Фозил Аҳмад Махдум Аъзам ва Мулла Муҳаммад Иса авлие орқали юборган:
«Жаноби олийлари! Бизнинг отамиз билан тинч ва дўстона равишда яшаб, ҳар икки томон халқи хотиржам эди. Менинг падари бузрукворим шариатга қарши янги тартибларни қуллаб, халқни ҳар томонлама эзди ва уни шу даражада ендирдики, бурнидан тутун чиқарди. Буларнинг ҳаммаси қўзғолон кўтарилишига ва отамни тахтдан маҳрум этилишига олиб келди. Сиз яхши биласизки, Мулла Абдулкарим мирохур орқали сизга юборилган хатга узоқ вақт жавоб олмадик. Биз йўллар хавфсизлигини таъминлаш мақсадида турли жойларга қўшин юборган эдик. Сизнинг Мулла Абдулкарим мироҳўр орқали юборган хатингиздан хайрихоҳлигингиз ва шартлар инобатга олинган тақдирда хонлигимизни тан олишингизни билдик. Дўстлигингиз ва яхши ниятларингизга ишонган ҳолда шартларингизнинг ҳаммасини қабул қилиб, хат ёзмоқчи бўлиб турганимизда Қорахитойда (Тиловда) икки қўшин ўртасида тўқнашув бўлиб, улардан бирида (қўқонликлар) чекинишга мажбур булганлар. Биз дарҳол Муллаҳожи Мирза Карим орқали сизга ўзимизнинг дўстлигимиз ва исёнларни тўхтатилганлиги ҳақидаги хатни ёзишни буюрган эдик. Аммо кеча Маҳрамдаги Худонинг хоҳишига кўра содир бўлган воқеани эшитдик. Биз исенни бостиришга кўп ҳаракат қилдик, лекин уддалай олмадик. Шунинг учун ҳам Мулла Абдулкарим билан юбориладиган хатни жўнатишнинг иложи бўлмади. Сизнинг барча шартларингизга розилигимизни ва қипчоқ исенчиларининг қилган ишларига узримни ўз ичига олган хатимни Фозил Аҳмад Махдум Аъзам орқали ясатилган икки от ва икки бўқчадаги совғалар билан юбормоқдаман».
18 рус асири ҳам элчи орқали Кауфман ҳузурига жунатилганди.
Насриддинхон бир кичкина ҳарбий губернаторга қанчалик ялинмасин ва унинг олдида тиз чўкмасин, барибир, сўровлари инобатга ўтмади. Чунки рус ҳукумати Қуқон хонлигини сақлаш ниятида бўлмай, уни тамомила тугатиш ҳаракатида эди. Шунинг учун ҳам Кауфман хон совғаларини олмади ва хоннинг узи келиб буйсуниши лозимлигини элчига билдирди. Эндиликда рус ҳукумати учун номигагина тахтда ўтирган Насриддинхон билан юқори даражада алоқа юргизишга асос ва зарурат йўқ эди. Кауфман, айниқса, Маҳрам ғалабасидан сўнг хонликнинг тамомила тормор этилишини яхши биларди.
Бу вақтда хон ва унинг атрофидаги сарой амалдорлари Қўқон мудофаасини мустаҳкамлаш, душманга қарши курашиш чораларини кўриш ўрнига таслим бўлишга тайергарлик курмоқда эдилар. Зеро, 1875 йил 29 августда Кауфман катта қўшин билан Қўқон шаҳрига келганда Насриддинхон бошлиқ нуфузли кишилар «халқ номидан туз ва нонни қабул қилишни ҳамда ҳукмдор императордан халққа раҳмшафқат» сураганлар.
Кауфман бу сўровни мамнуният билан инобатга олди ва Қуқон шаҳрини урушсиз эгаллаганлиги тўғрисида императорга телеграмма жўнатди. Петербургда бу хабар хурсандчилик билан қабул қилинди. Кауфман ўша телеграммада бутун Наманган беклигини Сирдаренинг ўнг қирғоғи билан Россияга қўшишга рухсат берилишини ҳам сўраган эди. Император агар бу тадбир келажакда чегара хавфсизлигининг олдини олиш имконини туғдирса, уни амалга оширишга ижозат берди.
Кауфман бутун шаҳар бўйлаб қўшини билан ўтиб, сўнгра Қўқон атрофидаги ҳарбий лагерга келган. Уни бу ерга Насриддинхон намойишкорона кузатиб қўйган. Кауфман вазият тақозосига кўра Насриддинхон билан вақтинчалик муроса қилиб, Маҳрам қалъасини унга қайтариб берган. У Марғилон, Шаҳрихон, Андижон, Уш ва Наманганга хат тарқатиб, нуфузли кишиларнинг Қўқонга келишларини сўради. Мазкур жойлардан Русияга бўйсуниш борасида маҳаллий нуфузли кишиларнинг муҳрлари босилган розилик хатлари келтирилган бўлсада, лекин улардан биронтаси ўзи келмаган. Улар Кауфманнинг иккинчи маротаба юборган сўровини ҳам инобатга олмай, шахсан келишни лозим топмаганлар. Бу шундан далолат берадики, улар босқинчиларга дилдан қарши бўлган. Бироқ, Россия билан Қўқон хонлиги ўртасида қарийб 25 йил мобайнида олиб борилган урушлар мобайнида кўрилган катта талофатлар хонликни ҳар жиҳатдан заифлаштирган эди. Бошқача айтганда, жанг қилиш нияти бору, лекин таянадиган мустаҳкам раҳбар ва куч йўқ эди.
Кауфман мана шу ниятнинг ўзини ҳам хавфли ҳисоблаб, 1875 йил 5 сентябрда Марғилонга қараб юрди. Бу вақтда Марғилонда Абдураҳмон офтобачи бошчилигидаги ватан ҳимоячилари бор эди. У душманга қарши туришнинг фойдаси йўқлигини англаб, Марғилонни ташлаб кетади. Кауфман 8 сентябрда Марғилонга келганда айрим юқори табақа вакиллари ватан ҳимоячиларидан қолган 9 тўпни «ўзларининг итоат этганликлари» белгиси сифатида унга топширганлар. Кауфман полковник Скобелев бошчилигидаги 600 казак, 1 ракета батареяси, 2 тўп ва 2 рота пиеда аскарни Абдураҳмон офтобачининг орқасидан жўнатган. Душман кучлари Марғилондан 68 чақирим нарида жойлашган Мингтепага яқинлашганда Абдураҳмон офтобачи бошлиқ ватан ҳимоячиларининг тарқалиб кетганлиги ва тоғларга қочгани маълум булади. Рус аскарлари ватан ҳимоячиларининг кетишга улгурмаган охирги қисмлари билан тўқнашадилар. Шу тариқа, босқинчилар анча хавфли ҳисобланган ватан ҳимоячиларидан қутулгач, Кауфман Насриддинхонни чақириб сулҳ лойиҳаси билан таништиради. Бунга кўра, Сирдаренинг унг қирғоғидаги жойлар Россия империяси таркибига кириши ҳамда ҳарбий харажатларни қоплаш учун рус ҳукуматига 600 минг танга товон тулаши лозим эди. 1875 йил 23 сентябрда Насриддинхон Кауфманга ўз хатини топширади: «Ярим подшоҳ! Сизга қуйидаги сўровларни маълум қиламан: воқеалар (қузғолонлар) бошланган вақтларда мен офтобачининг қистови туфайли ихтиеримсиз хон бўлганман. офтобачи қул остида емон одамларнинг кўплиги туфайли ҳеч нарса қила олмаганман. офтобачи ўзбошимчалик билан ҳарбий юриш қилиб, Маҳрамдан қочгандан кейин мен Мулла Абдулкарим орқали юборилган (сизнинг) хатингизни олишим биланоқ мамнуният билан розилигим ва содиқлигим ҳақидаги хатимни совғалар билан Эшон Фозил Аҳмад Махдум Аъзам ва Иса авлие орқали юборганман. Сиз бу томонга юрганингизда ва тўхтаган ҳар бир жойингизда имкони борича уз хизматимни адо этдим.
Мен сиз билан учрашганимдан кейин сизнинг доно сўзларингизни тушундим ва тамомила тинчландим ҳамда сизга бўлган умидим кунданкунга ортиб борди. Мен сизнинг ваъдаларингиз ва эътиборингизни барчага тарғибот этганимда халқ қаноат ҳосил қилди.
Мен жума куни сулҳ шартлари билан танишдим. Мени гуноҳкор дейилиб, товон тўлаш белгиланган. Шартноманинг айрим моддаларини бажаришга ожизлигимни англаб, илтимосимни ездим. Мен сиздан мамнунман ва хурсандман ҳамда сизга миннатдорлигимни изҳор қиламан. Менга халқни бошқариш қийин, шу боис берган ваъдамни ўзгартириб, мени ва халқнинг тақдирини ҳал этишни сиз ярим подшоҳнинг ихтиёрига топшираман».
Насриддинхон ўзини шу даражада ожиз ва елғиз сезганки, хонлик тақдирини тамомила Россия қўлига топширишга қарор қилган. Айниқса, уни товон масаласи қаттиқ ташвишлантирган. Чунки хазинани Худоёрхон олиб кетганлиги туфайли ҳукуматнинг чўнтаги қуруқ эди. Товонни қашшоқлашган халқдан тўплашнинг ҳеч иложи бўлмаган. Кауфман хоннинг хатининг четига: «Мен Насриддинхондан шартноманинг бажарилишини сўраганимда у менинг ишонадиган одамларим йўқ, атрофдагиларга эса таяниб булмайди», деб жавоб берганлигини ёзиб қўйган.
Кауфманнинг ўзи ҳам товон ундиришнинг имкони йўқлигини англаб, уни тўлашга зўрламайди. Оқибатда 23 сентябрда СирдарВнинг ўнг қирғоғининг Россия таркибига киритилиши масаласи бўйичагина ҳар икки томон шартномани имзолади.
1875 йилнинг 26 сентябрида Кауфман Наманганга келиб, унинг енатрофига қўшин билан жойлашди. Бу вақтда Кауфман Абдураҳмон офтобачи ва Пўлатбек бошчилигида Андижон шаҳрида, атрофжойларида катта куч тўпланганлиги ҳақидаги хабарни олди. Рус манбасида дейилган: «Андижонликлар шаҳарнинг ўн иккита катта кўчасида турли нарсалардан тўсиқлар ўрнатганлар. Андижон ҳимояси учун шаҳарликлардан ташқари қишлоқларнинг аҳолиси ҳам келган. Шаҳар ҳимоячиларининг сони 6070 минг кишидан иборат бўлиб, уларга Абдураҳмон офтобачи бошчилик қилган. Пўлатбек эса 15 минг қирғиз билан русларга орқа тарафдан зарба бериш мақсадида шаҳар чеккасига ўрнашган».
Пўлатбекнинг кейинги фаолияти ҳақида шуни айтиб ўтиш лозимки, у ўз атрофига қирғизлардан ташқари енгилиб қочган Қўқон аскарларини ҳам тўплаб, анча куч йиққан. Унинг тарафига қипчоқ вақирғизларнинг Ўролали, Бўтабек, Бағишбек, Мулла Йўлдош, Исфандиёр, Мирзақул, Ёрмат, Эшмат, Амалиш оғаси, Шомирза, Умарбек, Ҳасанбек Сулаймон удайчи, Абдумўмин сингари атоқли кишилари ҳам ўтган. Улар Насриддинхон ватанни сотиб Россия тарафдори бўлгани учун Пўлатхонни Андижоннинг Бўтақора қишлоғида хон деб эълон қилдилар.
Андижоннинг озодлик кураши марказига айланиши босқинчиларни қаттиқ ташвишлантириши турган гап эди, албатта, Чунончи, Кауфман дарҳол генерал Троцкий бошчилигида 1400 кишилик қўшинни 4 ракета станоги ва 8 тўп билан Андижонга жўнатган. Улар 29 сентябрда Андижондан 6 чақирим узоқлиқдаги жойга бориб ўрнашганлар.

Биринчи октябр куни генерал Троцкий ўз қушинини полковник Скобелев, МиллерЗакомелский ва барон Аминов бошчилигида уч қисмга бўлиб, шаҳарга ҳужум қилишни буюрган. Улар шаҳарга яқинлашганда Пўлатхон отлиқлари ҳужумга ўтган, лекин душман тупларидан отилган ўқ емғири остида ҳужум қайтарилган. Полковник Скобелев ва Аминов бошчилигидаги қўшин шаҳарга кетмакет ўқ отиб, бостириб киради. Улар шаҳардаги ҳоким саройини ишғол этган вақтда МиллерЗакомелский солдатлари ҳам етиб келган. Шундан кейин ватан ҳимоячилари билан душман кучлари ўртасида қаттиқ жанг бўлган. Жангда бевосита қатнашган рус ҳарбий хизматчисининг сўзига қараганда, солдатлар ҳоким саройини эгаллаб, унинг атрофидаги уйларни бузиб ташлаганлар. Ҳатто ҳимоячилар қаршилик кўрсатган айрим хонадонларга тўплар отиб, хонавайрон қилинган1.
Душманга қарши уйларнинг томларидан, тўсиқлар ортидан, дарахтлар орасидан ва бошқа жойлардан ўқлар отилган. Солдатлар қаердан ўқ отилган бўлса, ўша жойни тўплардан ўққа тутган. Ҳоким саройи ҳам босиб олинган. Шундан кейин генерал Троцкийнинг кўрсатмасига биноан шаҳар ендирилиб, харобага айлантиридди. Ўша 1 октябр куни соат 2 да душман аскарлари шаҳар яқинидаги лагерларга қайтиб, дам олган. Икки соатдан кейин Скобелев раҳбарлигидаги 200 казак, 6 тўп билан келиб, шаҳар халқини янада қаттиқроқ жазолаш учун уни уч соат мобайнида тинимсиз ўққа тутДИ.
Уруш 6 соатга чўзилиб, ҳимоячилар қаттиқ жанг қилганлар. Бироқ душман устун келиб, жуда кўп одамларни қирган, кўп уйжойлар хонавайрон бўлган. Бу ҳам камдек, генерал Троцкийнинг ваҳшийлиги авжига миниб 2 октябрда ҳам шаҳарни тўплардан ўққа тутқазган. Шунга қарамай, ҳимоячилар қаршилик кўрсатишни тўхтатмаганлар.
Босқинчилар Фарғона водийсининг энг йирик ва ривожланган шаҳарларидан бири ҳисобланган Андижонни узоқ вақтгача қаддини кўтара олмайдиган даражада остинустин қилиб ташладилар. 12 октябр кунларл Андижонга тўплардан жаъми 226 снаряд отилган эди. 1875 йил 3 октябрда генерал Троцкий Андижондан Наманганга кетиш йўлида ватан ҳимоячилари билан тўқнашган. Бундай туқнашувларда қатнашган, деб кўп қишлоқлар ендирилган. Қанчаданқанча одамлар ҳалок бўлган, хонадонлар вайронага айланган. Айрим маълумотларга қараганда, Андижонда шахсан Скобелев бошчилигида 20 минг киши ўлдирилган.
Шу тариқа, Троцкий ва Скобелев яхши қуролланган қўшин билан халқ лашкарларини биринкетин қираверган. Генерал Троцкий қўмондонлигида ҳаракат қилган қўшин жангларда 12 киши йўқотган, ярадорлар сони 59 кишини ташкил этган.
Босқинчилар икки ярим ой ичида тўплардан ҳимоячиларга қарши 387 снаряд отганлар. Шу вақт ичида 150 милтиқ, 144 туп, 32260 туп уқи, 1092 граната ўлжа олганлар. Бу ҳимоячилар учун жуда катта талофат эди.
Генерал Троцкий Наманганга яқинлашганда Пўлатхон лашкари билан тўқнашиб, қўзголончиларни мағлубиятга учратган. Пўлатхон қочиб кетаеттанда отдан йиқилиб, оеғи синган. У курашни давом эттиришга аҳд қилиб, Асакага ўрнашган. Бу ерда Пўлатхон атрофига 12 минг киши тўпланиб, улар биринкетин бир неча ғалабага эришадилар. Чунончи, Пўлатхон халқнинг бевосита ердами билан Уш, Андижон ва Марғилонни эгаллайди. Бу ҳол Насриддин мавқеини катта хавф остида қолдиргани учун у Марғилоннинг собиқ беги Султон Муродбек бошчилигидаги аскарларни Пўлатхонга қарши юборган. Бироқ бу бек ҳужум қилишдан қўрқиб, Файзобод қишлоғига ўрнашади ва қирғиз қўзғолончиларининг айрим гуруҳлари устидан ғалабага эришади. Бу жангларда асир олинган 30 нафар қирғиз Қўқонда хон томонидан дорга осилади. Бу вақтда Пўлатхон томонидан Марғилон беги лавозимига тайинланган Валихон 20 минг киши билан Файзободга ҳужум қилиб, Султон Муродни тормор этади. Кўп кишилар ўлдирилади, Султон Мурод эса Қўқонга қочади.
Бу фожеалар юз бераетганда Қўқон шаҳрининг ўзида ҳам Насриддинхонга қарши кучлар бош кўтарган эди. Халқ нафрати ва қаршиликка учраётган Насриддинхоннинг тақдири хавф остида қолади. Шу боис у 9 октябрда уч соатлик жангдан сўнг шошилинч равишда Хужандга қочади. Афтидан, хонга қарши курашга Уратепанинг собиқ беги Абдулғаффорбек бошчилик қилганки, у тахтни қўлга олади. Шундан кейин ҳам Қўқонда тартибсизлик ва зўравонлик ҳукм сураверди.

1875 йил 16 октябрда Кауфман Наманганга генерал Скобелев бошчилигида 14 рота, 500 казак, 4 ракета станоги ва 16 тўпдан иборат ҳарбий кучни қоддириб, Хужандга кетган. У Наманган беклигининг Россия империяси таркибига киритилганлигини эълон қилиб, хонликка яна бир бор қақшатқич зарба беради. Скобелев бу вақтда Наманган булимининг бошлиғи этиб тайинланганди. Водий халқи қанчалик азобуқубатлар, мисли курилмаган қирғинларни курмасин, барибир, озодлик курашидан воз кечмади. Аксинча, хонликнинг турли жойларида ғалабнлар кўтаридди. Ҳасан Калла бошчилигида Янгиқўрғон ва Бачқир қишлоқларининг аҳолиси Қўқон шаҳрига бостириб кириб, хон саройини таладилар ҳамда Султон Муродбекни тутиб, Пўлатхонга жўнатдилар. Бу ерда унинг калласини танасидан жудо қиддилар. Файзобод жангида голиб келган Валихон ўз атрофига янга кучларни туплаб, Наманганни босқинчилардан озод этишни режалаштиради. Марғилонликлар, қирғизлар ва бошқа қишлоқларнинг одамлари Балиқчи томон йўл олганда, Валихон улар билан биргалиқда Қорадаре атрофида Скобелев солдатларига қарши жангда мағлубиятга учради. У Марғилонга келганда ҳалок бўлганларнинг оилалари унга ташланадилар. Пировардида, жазодан қўрққан Валихон шаҳардан қочиб кетади. Бу урушда руслардан бир киши ўлдирилади, 10 киши яраланади. 1875 йилнинг 18 октябрида полковник Пичугин Ашобага бориб, қўзғолончилар билан жанг қилиб, қишлоқни бутунлай харобага айлантиради. Бу урушда уч босқинчи ўлдирилиб, 11 босқинчи жароҳатланади. Қўзғолон қатнашчилари қаттиқ жазоланадилар.
Сирдаренинг ўнг қирғоғида Наманганнинг собиқ ҳокими Ботир Турабек ҳам атрофига одам тўгогаб, босқинчиларга қарши бош кўтарди. «Бул тарафда, Наманганда, — деб езади Ибрат, — Ботура деган киши чиқиб, эски сипоҳлардан йиғиб, муҳораба қилмоқ бўлуб, учтўрт минг одамни жамлаб, Турақурғонни ғарб тарафидаги Сарсончап деган қирға аскар йиғиб уламолар сўзларига қулоқ солмай ҳаракатда эрдилар».
Ботир Тўра қўли остидагилар Хўжанд ва Наманганни бирбирига боғловчи йулда СвятополкМирский бошчилигида 20 соддат қўриқлаб кетаетган юк ортилган босқинчилар транспортига ҳужум қилиб, уларни битта қолдирмай ўлдирганлар.

Скобелев 1875 йил 23 октябрда Турақурғон қўзғолончиларини енгиб, кўп одамларни ўлдирди. Айниқса, қузғолонда фаол қатнашганлиги учун тўрақўрғонликларнинг кўггчилиги ўлимга маҳкум этилади. 23—27 октябрда Турақурғонда бўлиб утган туқнашувларда босқинчилардан 6 киши ўлдирилди ва 50 киши, жумладан 3 офицер ярадор қилинди.
Бу пайтда Наманганда босқинчиларга қарши кайфият зурайган эди. Шу боис барча аҳоли қочиб келган Ботир Тўра тарафига ўтган. Шундан кейин унинг раҳбарлигида ҳимоячилар Наманган шаҳри биқинидаги рус ҳарбий қисмига ҳужум қилдилар. Бундан хабар топган Чустдаги Скобелев шошилинч равишда қайтиб, 26 октябрда Наманганга келиб, эртаси куни ватан ҳимоячиларига қарши ҳужум бошлади ва шаҳарнинг бир қисмини остинустин этди. Унинт фармонига биноан шаҳар шу даражада қаттиқ ўққа тутилдики, ҳимоячилардан 8800 киши ҳалок булди. Улар орасида ярадорлар сонсаноқсиз эди. Бу гал ҳам босқинчилар ўзларининг ваҳшийликларини яна бир бор намойиш қилдилар. Аммо бундай қирғинбаротлар халқни озодлик курашларидан қайтара олмади.
Босқинчилар кўрдиларки, «халқ ани атвори бузуқ, бекор ғалва бўлур, буни босмоқ учун хабар чиқардики, эрта отув буладур, кўчага бала чиқмасун, деб. Эртаси бирдан чиқуб, кўчада кўрунганни отмоқ бўлдилар. Ҳамма қочқоч бўлуб, кўп мусофирлар хонақоҳ масжидда эрдилар, кўча одамлари анда кирганда арқодан кириб, куп кишиларни отдилар. Ул вақтда ҳеч ким уламою уқалони сўзини олмай, ҳар ким ўз олдига маст кишидек, ўзига бир иш қиладурғон кўрунуб, Намангон кўб бефойда ҳужум остида турганда уламолардан қози мулла Турсун Муҳаммад Охунд отланиб чиқиб: «Эй мусулмонлар, сизларга нима бўлди, ояту ҳадисга қаранглар, китобларда бу қилган ишларингни савоб демайдур, бизда подшоҳ йўқ, асбоб йўқ, бўл ғазот эмас», — деб панду насиҳат қилсалар, мастдек муштни кўтарган, тўқмоқ ва чўянбош кўтарган жуҳалолар бирдан: «Урунглар, бул киши Русиядан ришва (пора) олган!» — деб Қозикалон домлани отдан йиқитиб, шаҳид қилдилар. Муни кўрган уламолар бу фуқароларни алҳол қўюб юбордилар»1.
Бу ерда маълум буладики, айрим руҳонийлар, хусусан, қозикалон хон ва қуроласлаҳаларнинг йўқлигини рўкач қилиб, халқни беҳуда қаршилик кўрсатишдан қайтармоқчи бўлганлар. Афтидан, бу билан улар бекорга қон тукилишининг олдини олмоқчи эдилар. Лекин халқда ватанпарварлик туйғуси шу даражада кучли бўлганки, улар қурбон бўлишга ҳам тайер турганлар, қуролсиз бўлсаларда, жанг майдонида ўлишни афзал кўрганлар.
Руҳонийлар озодлик ҳаракатининг ғоявий кучи ҳисобланиб, халқ оммасини курашга отлантиришда муҳим ўрин тутганлар. «Хўқанд шайхулисломи билан қозикалон, — дейди Аҳмад Заки Валидий, — русларга қарши халқни урушга даъват ва тарғиб этдилар. Натижада уларни қамоққа олдилар. Кауфман шундан сўнг шайхулислом ҳам, қозикалон ҳам деган нарсалар бўлмасун, деб фармон берди».
Кауфманнинг руҳонийларга қарши бундай фармони ҳеч бир самара бермай, халқ улар таъсирида ватан мустақиллиги йўлида жонини фидо қилдилар. Руҳонийлар Худоёрхон тахтни ва, умуман, мамлакатни ўз ҳолига ташлаб қочаеттанида ҳам олдинги сафларда туриб халқни қўзғалишга даъват этиб турган эдилар. «Шаҳарнинг тор кўчаларида, лойдан ясалган деворлар орасида (юрган халқ), — дейди ўша муаллиф, — сув тошқинидаги селдек тўлқинланиб, шовуллаб оқиб, нима қилишларини билмасдан ҳайрон эрдилар. Муллалар бозорларда ҳам шаҳарнинг у томонидан бу томонига чопиб, «Битдик, хонимиз ўрис томонга ўтди, элимизга русни киргизди», деб ҳар ерда одамларни тўплаб, нутқлар ирод этиб, халқни хонга қарши қўзғатдилар».
Ҳатто қузғолончилар Худобрхон қочаётганда уни 6 чақиримгача қувлаб борганлар, лекин қаттиқ қаршиликка учраб, орқага қайтганлар.
1875 йил ноябрининг охирида Пўлатхон Асакадан чиқиб, Марғилонга ўрнашади. Бироқ бу ерда кўп кишини ўддиргани сабабли мавқеи анча пасайиб кетади. Афтидан, у кўпроқ хонлик мақомининг қалбакилигидан норози бўлган гуруҳларни шафқатсизларча жазолаган. Пўлатхон ўзи томонидан Андижон ҳокимлигига тайинланган ва кейин унинг сохта хонлигини фош этган Шомирза додхоҳ, Едгор додхоҳ сингари сафдошларини ҳам ўлдиртирган. Пўлатхон Қўқон хонлигининг шарқий қисмида ҳукмронлик қилиб, босқинчилар билан бўладиган урушга тайергарлик кўриб борди. Ўз навбатида, Намангандаги ҳарбий қисмнинг қўмондони ва узининг ватан ҳимоячилари устидан қўлга киритган ғалабалари учун генерал унвонини олган Скобелев булажак жангга ҳозирликни жадаллаштирди.
Пулатхон бошчилигидаги қўзғолон таъсирида Панжикентда ҳам озодлик кураши майдонга келган. Уларга қарши генерал Афимович қўмондонлигида капитан Арендаренко ва майор Абграли қўл остида икки ҳарбий қисм юборилган. Ҳар икки томон уртасидаги қонли тўқнашувда руслардан 4 киши ўлдирилиб, 25 одам ярадор қилинди. Ярадорлар орасида 3 офицер, ўлдирилганларнинг ичида эса 1 офицер бўлган. Бу талофатлар қаттиқ жанг бўлганлигидан далолат беради. Босқинчилар ватан ҳимоячиларининг ҳаракатларини шафқатсизларча бостирганлар.
1875 йил 25 декабрда генерал Скобелев Наманганда 4 рота, 40 казак ва 10 тўп, Чустда 2 рота, 20 казак, 6 тўп, Оқжарда 2 рота, 100 казак ва 2 туп қолдириб, 2800 киши ва 12 тўпдан иборат қўшин билан Андижонга йул олади. «Шундан кейин Скобелев, — дейилади рус манбасида, — Норин дареси орқали Қорадаренинг ўнг қирғоғи буйлаб қипчоқларнинг энг катта қишлоғи Пойтуғтача борди. У кета туриб, йулнинг икки томонидаги Узган шаҳрини ва даренинг чап қирғоғига қочиб кетган аҳолининг қишлоқларини ендириб, йўқ қилиб ташлади. Шундан кейин генерал Скобелев Қорадарени кечиб ўтиб, 1876 йил 3 январда ўзининг барча ҳарбий қисмларини Андижондан 5 чақирим масофадаги Мирравот деган жойга ўрнаштирди. Бу вақтда Андижонда Абдураҳмон офтобачи 20 минг қуролланган халқ лашкари, 5000 сарбоз ва 10 минг отлиқни тўплаганди».
Душман томонидан ўт қўйилган жойлар орасида Хўжаобод, Луғумбек, Сармоқ, Оқмозор, Қайработ, Янгизбоқ, Калонқишлоқ, Қораянтоқ ва Маси ҳамда бошқа қишлоқлар бор эди. Генерал Скобелевнинг буйруғига биноан полковник МиллерЗакомелскийнинг ҳарбий қисми Чулуму ва Мадрасайи офтобачи қишлоқларини ендирганлар.
Шу тариқа, босқинчилар ўтган йўлларини қонга ботириб, ут қўйиб, ёндириб, ваҳшийлик қилганлар. Генерал Скобелев 47 январ кунлари Андижон шаҳрини стратегия нуқтаи назаридан ўрганиб, қўшинни Оқчақмоқ тепалигига жойлаштирди. Сўнгра 8 январда ҳужумга ўтган ҳарбий қисмлар шаҳар маркази ва Гултепани эгаллаб, зудлик билан бу ерга туплар ўрнатганлар. Руслардан 2 киши ўлдирилган ва 7 киши, жумладан, бир офицер ярадор қилинган. Ҳимоячилар эса жуда кўп одам йуқотган. Абдураҳмон офтобачи ҳимоячиларнинг катта қисми билан Асакага қочган. Қушин 9 январда қаршиликка учрамади, лекин халқ бўйсунганлигини изҳор этмагани учун шаҳар эрталабгача тўплардан ўққа тутидди. 10 январда эса қўшин Ўрдага ва Гултепага жойлаштирилди, 11 январда шаҳар вакиллари келиб, таслим бўлганликларини маълум қилдилар.
Демак, босқинчилар билан ҳимоячилар уртасида қаттиқ жанглар бўлиб ўтганки, шаҳардагилардан «ниҳоятда кўп одам ўлдирилган». Андижон шаҳрида Абдураҳмон офтобачи бошчилигидаги курашнинг мағлубиятга учраши юқори табақа вакиллари орасида умидсизлик кайфиятларини туғдирган. Оқибатда шаҳарни душманга топширишга мажбур бўладилар. 1876 йилнинг 13 январида генерал Скобелев Асакага яқинлашиб, уни ҳар жиҳатдан ўрганади. Руслар 18 январда 2 рота пиеда аскар, 240 отлиқ, 500 казак, ракета батареяси ва 4 туп билан Асаканинг ҳимоячилар урнашган шарқий томонини ва ўрдани тўплардан ўққа тутадилар. Сўнгра солдатлар ҳужумга ўтиб, тепалиқдаги ҳимоячилар қаршилигини енгиб, чекинишга мажбур этадилар. Босқинчилар Маргилон йўлида чекинаетган ҳимоячиларнинт ортидан ҳужум қилиб, 800 кишини ўлдирадилар. Бу мағлубият юқори табақа вакилларини шу даражада ваҳимага туширганки, 20 январда Абдураҳмон офтобачи ўзининг 12 сафдоши, шу жумладан, Ботир Тўра, Исфандиер, Холиқул Парвоначи, Нормуҳаммад додхоҳ ва бошқалар ҳамда 700 йигити билан Скобелевга таслим бўлади. Яқиндагина босқинчиларга қарши халқ курашининг бошида турган Абдураҳмон офтобачи генерал Скобелевга халқ Пўлатхонни ўта шафқатсизлиги, куп кишиларни ўлдирганлиги учун емон кўриши ва уни тутишда ердам беражаги ҳақида гапирган. Кейинчалик Скобелевнинг тавсиясига мувофиқ ихтиерий равишда таслим бўлганлиги ва уруш вақтида русларга нисбатан «ваҳшийлик» қилмагани учун император унга полковник унвонини беришга рухсат этган. Генерал Скобелев кўп одамларни ўлдириш ва шаҳарни вайрон қилиш билан бирга, андижонликларни товон тўлашга мажбур этиб, 33 минг сўмни дарҳол ундирган. Бунга ватан ҳимоячиларининг қаттиқ қаршилик кўрсатганлари ҳам сабаб булган эди, албатта.

Абдураҳмон офтобачининг мағлубиятидан кейин анча тинчланган Насриддинхон 1876 йилнинг 21 январида Қўқон тахтини қайтадан эгаллаш учун Маҳрамдан йўлга чиқиб, Найманча қишлоғига келганда унга Пўлатхон тарафдори сифатида Қўқон ҳокими ўрнида турган Абдуллабек раҳбарлигидаги аскарлар ҳужум қилганлар. Хон 200 кишисини йуқотиб, Маҳрамга чекинган. Аммо 23 январда хон тарафдорлари Абдуллабекни енгиб, Насриддинхонни Қўқонга таклиф этадилар ва Насриддин 29 январда тахтга ўтиради.
Бу рус ҳарбий маъмуриятининг раҳнамолигида бўлган, албатта.
Пўлатхон Андижондаги мағлубият ва Абдураҳмон офтобачининг душманга таслим бўлганини эшитиб, унинг акаукалари ва келинини ўлдиртиради. Айни бир пайтда штабскапитан СвятополкМирский, унтерофицер Ф. Данилов, яна 8 кишидан иборат рус асирларини ўлимга ҳукм этади. Генерал Скобелев ватан ҳимоячиларининг асосий қисмларига зарба бергач, МиллерЗакомелскийга 600 казак, ракета батареяси, 2 рота пиеда аскар ва 4 тўп билан Марғилонга Пўлатхонга қарши юришни тайинлаб, Наманганга жўнайди. Ҳарбий қисмнинг штаб бошлиғи лавозимида кейинчалик ҳарбий вазир бўлган капитан Куропаткин турган. Бу қушин 1876 йилнинг 27 январида Андижондан Марғилонга йўлга чиққан. Айни бир вақтда рус ҳарбий бошлиғи ихтиерий равишда қуролларни топшириш ҳақида Марғилон аҳолисига хат юборган. Бу вақтда Марғилонда Пўлатхон қўл остида кўпмингли ватан ҳимоячилари тўпланган эди. Шу боис у босқинчиларга қарши жанг қилиш имконига эга эди. Бироқ у рус қўшинининг келаетганини эшитиб, 5000 отлиқ ва қисман пиеда аскарлар ҳамда 5 тўп ва 200 туяга ортилган юклар билан Учқўрғонга кетган. Бу ерда шуни айтиб ўтиш лозимки, Пўлатхон ҳарбий ва давлатни бошқариш ишларидан бехабар бир оддий киши эди, холос. У минглаб одамларни ўз отрядига тўплашга эришган бўлсада, лекин уларни етарли даражада бошқара олмади. У кўпроқ зўравонлик ва қурқитиш воситасида иш юритганлиги учун мавқеи вақт ўтиши билан пасайиб борди.
Рус қўшини Пўлатхоннинг изи билан юриб, 1876 йилнинг 28 январида Учқўрғонни қуршаб одди. Сунгра улар тўсатдан ҳужум қилиб, у ерга бостириб кирдилар. «Девордан биринчи бўлиб, — дейилади рус манбасида, — капитан Куропаткин кирди. Ўрдада Пўлатхонни қутқариш учун жонини тикканлар билан қўл жанги бўлди. Бу вақтда 300 солдат 4 туп билан етиб келиб, дарҳол жангга ташланди. Пулатхоннинг кучлари сочилиб кетди. Бу жангда 5 мис тўп, кўп қуроласлаҳа ва Пўлатхоннинг молмулки, хазинаси ўлжа олинди». Пўлатхон эса Олой водийсига қочиб, Дараутқўрғон деган жойга урнашди, аммо бу ерга Қоратегин ҳокими ҳужум қилиб, Пўлатхоннинг охирги кучларини тормор этди. Шундан кейин Пўлатхон бир гуруҳ ишончли кишилари билан Чавай деган жойга қочди. Бу ерда у қўлга олиниб, рус ҳукумати вакилларига топширилди. Бу ишни амалга оширишда унинг ашаддий душманларидан бири Мирзақул жонбозлик кўрсатди.
Пўлатхон қўзғолонининг бостирилиши пойтахт Петербургда, хусусан император томонидан мамнуният билан қарши олиниб, унинг қатнашчилари мукофотландилар.
1873—1876 йиллари Қўқон хонлигидаги ўта даҳшатли урушлар, кўпдан кўп одамларнинг қаршилиги, шаҳар ва қишлоқларнинг вайрон қилинишидан сўнг халқ оммасининг тинкаси қуриди ва қашшоқлашди. Ҳаетнинг барча тармоқлари издан чиқиб, мисли кўрилмаган азобуқубатлар ҳукм суриб, қайғуалам, қўзбшлар ҳамда қонлар бамисоли даре каби оқди. Мана шундай оғир шароитда ҳам халқ Ватан мустақиллиги учун курашдан воз кечмади. Аммо уларнинг ўз ҳолига ташлаб қўйилиши, ўзаро низою курашлар ҳамда ҳарбий техника ва ҳарбий билимнинг пастлиги мағлубиятга олиб келди. Бир гуруҳ маҳаллий амаддор табақа вакиллари эса бошқа иложини тополмай, Россия ҳукмронлигини тан олишга мажбур бўлдилар. Улар халқ номидан қалбаки езма мурожаатларни уюштиришиб, Россия ҳукмронлигига розиликларини намойиш этдилар. Ҳатто айрим жойларда «тантанали» учрашувлар уюштирдилар.
Хонликда содир бўлган кейинги воқеалар пайтида генералгубернатор Кауфман Петербургда эканлиги учун унинг ўрнида вақтинчалик генерал Колпаковекий турган эди. 1876 йил 5 февралда бу қўмондон Кауфманнинг Қўқон хонлигини Россия империяси таркибига киритиш ва Қўқон шаҳрига ҳарбий юриш қилиш ҳақидаги телеграммасини олади. Шунга биноан Хужанд, Андижон ва Тошкентдан ҳарбий қисмлар Наманганга жўнатилади. Генерал Скобелев қўшин билан Намангандан чиқиб, 7 февралда Қўқон шаҳрига яқинлашиб, Насриддинхонни ўз ҳузурига чақиртиради. Сунгра 8 феврадда шаҳарга бостириб кириб, хон ўрдасини эгаллайди. Душманга қарши уруш тарафдорлари қамалади ва 29 туп қулга олинади.
Эртасигаеқ Насриддинхон ва унинг ҳамроҳлари Тошкентга юборилади. Бу воқеадан кўп ўтмай бошқа ҳарбий қисмлар ҳам Фарғонага келади.
1876 йил 15 февралда генерал Колпаковский Қуқонга келади. Бу туғрида генералгубернаторликнинг расмий газетаси шундай езганди: «Собиқ Қуқон хони Саъид Насриддин ва Абдураҳмон офтобачи Тошкентга жунатилганидан кейин 14 феврадда генераллейтенант Колпаковский император олий ҳазратнинг кўрсатмасига биноан Қўқонни эгаллаш ва уни рус тобелигига ўтказиш ҳамда Фарғона вилоятини ташкил этиш учун Хўжанддан Қўқонга жўнади.
Собиқ хонлик аҳолиси генерал Колпаковскийни хурсандчилик билан қарши олди. Колпаковсий барча аҳолига императорнинг хонлик халқларини Россия тобелигига ва умум бир оилага олиш ҳақидаги марҳаматини ҳамда бундан буен улар тенг ҳуқуқларга эга бўлишларини эълон қидди. У халқни ўз машғулотлари билан шуғулланишга даъват этиб, рус ҳукумати тинчлик ва барқарорликни таъминлашини билдирди. У савдода, деҳқончиликда ва ҳунармандчиликда муваффақиятлар тилаб, тенг ҳуқуқ ва адолат бўлишини ваъда қидди ҳамда подшоҳ ҳақида дуолар ўқишни сўради.
Генерал Колпаковский 15 феврал, соат икки яримда Қўқон девори ёнига келган эди. Шу вақтда генерал Скобелев барча ҳарбий қўшинлар билан уни қарши олган. Колпаковский саломлашиб, қаҳрамонлик учун рус аскарларига миннатдорлик билдирганидан сунг савдо аҳли, ҳунарманд ва оқсоқоллардан иборат шаҳар вакилларига шаҳар ва, умуман, Фарғона водийси рус ҳукуматига буйсундирилганлигини билдирди. Шундан кейин тўп овозлари остида Колпаковский от устида, штаб аъзолари кузатувида шаҳарга кириб, сарой майдонида қўшин парадини ўтказди. Сўнгра қўшин Колпаковский орқасидан хон саройига кирди».
Газета саҳифасига битилган мазкур сатрлардаги «халқнинг хурсандчилиги» ҳақидаги сўзлар мутлақо асоссиздир, албатта. Буни юқорида шарҳлаган жанглар яққол кўрсатиб турибди. Бундан ташқари, Қўқонга минглаб солдатларнинг киритилиши ҳам халқнинг норозилиги туфайли эди.

Рус ҳукумати бўлажак хавфнинг оддини олиш учун Насриддинхон ва Абдураҳмон офтобачини нафақа билан таъминлаб, Россияга сургун қидди. Хусусан, Насриддинхон Владимир губерниясига юборидди. 1876 йил 1 мартда Пўлатхон Марғилонда дорга осилди, руслар учун хавфли кишилар эса ҳибсга олинди. Босқинчилар мамлакатга ўзлари бостириб кирганлари ва урушни ўзлари бошлаганларига қарамай, ҳарбий харажатларни ундиришга ҳаракат қиддилар. Масалан, Кауфман Пўлатхонга ен берганлиги учун Марғилон беюшгига 125000 тилла (500 минг сум) товон солган эди.
Умумлаштириб айтганда, хонлик халқлари мустақиллик ва озодлик учун қўлидан келганича жонларини фидо этдилар. Аммо ҳар жиҳатдан яхши қуролланган босқинчилар ғолиб келиб, водийни вайронага айлантирганлари ҳолда Қўқон хонлигини тугатдилар. Янги ташкил топган Фарғона вилоятига водийнинг шаҳарлари, қишлоқ ва овуллари киритилган эди. Қўли қонга беланган генерал Скобелев вилоятнинг ҳарбий губернатори лавозимига тайинланди.
Гарчанд хонлик тугатилган бўлсада, лекин қирғизлар озодлик курашларини давом эттиравердилар. Масалан, 1876 йил мартда Марғилон уездига қарашли Ғўлжа ва Шоҳимардонда минг кишилик қирғизлар бош кўтариб, Худойқулни хон қилиб сайладилар. Уларга қарши полковник Королков бошчилигида ҳарбий қисм юборилди. Қорақияда бўлган жангда қўзғолончилар душман томонидан тормор этилди. 1876 йили Олой қирғизлари икки марта капитан Куропаткин ва Скобелев ҳарбий қисмларига ҳужум қилганлари маълум. Ўша йили рус ҳарбий қисмлари бошқа қирғиз қўзғолончилари билан ҳам тўқнашиб, уларни мағлубиятга учратдилар. Пировардида, қирғиз ғалаенлари ҳам тамомила бостирилиб, улар Россияга бўйсундирилди.
Қўқон хонлигидан кейин навбат туркманларга келди. Мустақиллик учун қаҳрамонона курашган бу халқ ўзининг жасорати ва мардлиги билан катта шуҳрат қозонди. Руслар жуда қийинчилик билан 1881 йили Ашхободни ва 1884 йили Марв водийсини эгаллади. Улар бутун таркман элини қонга белаб, ваҳшийликларини изчиллик билан давом эттирдилар.
1895 йили Помирнинг Россиянинг Марказий Осиедаги чегараси сифатида белгиланиши унинг босқинчилик ва талончилик режаларининг охирги нуқтаси ҳисобланади.

Ҳамид Зиёев

Рустамбек Шамсутдиновнинг "Қатағон қурбонлари" китоби асосида тайёрланди