Шахслар

Жавҳар Ас-Сицили – қул бўлиб туғилган Ал-Азҳар асосчиси.

2017-06-03T11:22:33Z

Жавҳар Ас-Сицили ёки Сицилиялик Жавҳарнинг тариҳи ажойиб ва афсонага ўхшайди. Туғилган санаси ҳеч кимга маълум бўлмаган киши қулдан олий табақали лашкарбошига айланган ва ислом тариҳида энг кучли қўшинни ташкил қилишга эришди.

Абу Лайс Самарқандийнинг ҳаёти ва ижоди

2017-05-12T11:53:38Z

Исми.

Наср ибн Муҳаммад ибн Иброҳим Хаттоб Самарқандий Тусий Балхий. Баъзилар Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад (ёки Муҳаммад) ибн Иброҳим Самарқандий дейишган.[1]

Лақаби.

А. Ал-Фақиҳ. Бу таниқли лақаби. Бу лақабдаги “ал” артикили унинг фиқҳ борасида замондошларидан ҳеч ким тенглаша олмайдиган даражага эришганига далолат қилади. Ундан бошқа фақиҳ йўқ дейилгандек.

Абу Лайс бу лақабини ёқтирар, уни ўзига шараф санарди. Абу Лайс “Танбеҳ ал-ғофилийн” асарини тамомлагач, уни Росулуллоҳнинг равзаларига қўйди. Шу кеча тушида пайғамбаримизни кўрди. У зот китобни тутқазаркан: “Китобингни ол, ей фақиҳ”, - дедилар. Уйғониб қараса китобда у зотнинг қўл излари бор эди. Шу сабабли Самарқандий бу лақабини яхши кўрар эди.[2]

Б. Имам ал-ҳуда. Бу лақаб Абу Мансур ал-Мотуридийга ҳам берилган.[3]

Куняси. Куняси Абу Лайс. Бу кунялари машҳурлигидан исмлари ўрнига ҳам ишлатиладиган бўлди. Баъзан бунга лақаблари қўшилиб “Фақиҳ Абу Лайснинг сўзи” дейиларди.

Таваллуди. Абу Лайс туғилган йили аниқ эмас. У даврда кишиларнинг таваллуд саналари белгилаш одат тусига кирмаганди. Бу кишининг келажакда улуғ олим бўлишлари ҳам ҳеч кимнинг хаёлига келмаган эди.

Шунга қарамай, тарихчилар у киши таваллудларини тахминан 301-310 ҳижрий йиллар оралиғида бўлганини айтишган.

Вафоти. Манбаларда у кишининг вафотлариги оид турли маълумотлар келган.

- Довудий ўзининг “Тобақот ал-муфассирийн” асарида у киши 393 ҳижрий сананинг 11 Жумадул аввал тунида вафот этган деган.[4]

- “Тобақот ас-санийя фи тарожим ал-ҳанафийя” асарида 383 йилнинг 3 чисида дейилган.

- “Тож ат-тарожим”да 375 ҳижрий йилда дейилган.[5]

- “Жаваҳир ал-мазийя”да 373 йилнинг 3 чисида дейилган.[6]

- “Кашф аз-зунун”да Ҳожи Халифа Абу Лайс 376 ёки 383 ёки 393 ҳижрий йилларнинг бирида вафот этганини айтади.[7]

- “Тарих ат-тирос ал-аробий”да унинг вафоти 373 йилда бўгани, 375 ва 393 деган сўзлар ҳам борлиги айтилган.[8]

- “Мўъжам ал-муаллифийн”да 393 йилда вафот этгани айтилган.

- Суютий: Айям ат-толиъ???да вафот этган деган.

- “Навазил”да 396 ҳижрий сананинг 11 жумадул охир тунида 55 ёшида вафот этгани айтилган.

Оиласи. Таржимаи ҳол китобларида у кишининг оиласи ҳақида ҳеч нарса дейилмаган. Бунга оилаларидан оталари ва ўзларидан бошқа машҳур киши бўлмагани сабаб бўлиши мумкин.

Устозлари:

1. Илк устозлари – оталари Муҳаммад ибн Иброҳим Тусийдир. У киши фазилатли ва тақводор фақиҳ эдилар. Абу Лайсга ёшликларида илм берганлар. У кишининг кўп қавллар баҳрул улумда “Отам сўзлаб берди” маъносидаги жумладан сўнг келган.

2. Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Умар Ҳиндувани Балхий (362 ҳ. ваф.).[9]

Илмни Муҳаммад ибн Ақийл Балхий ва Абу Бакр Муҳаммад ибн Абу Саиддан олганлар.

У кишида Жаъфар ибн Муҳаммад ибн Ҳамадон, Абу Исҳоқ Иброҳим ибн Муслим ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад Бухорий, Абу Абдуллоҳ Тоҳир ибн Муҳаммад Ҳаддодий ва бошқалар ривоят қилишган. 362 ҳижрийда Бухорода вафот қилиб, Балхда дафн қилинган.

3. Ал-Халил ибн Аҳмад ал-Қози ас-Сижзий (289 -378 ҳ.)– Самарқанд қозиси. Имом, Қози ва Ҳанафий шайхи деган лақаблари мавжуд. Илмни Абул-Қосим Бағовий, Яҳё ибн Соид, Ибн Хузайма, Абул-Аббос Сирож, Муҳаммад ибн Иброҳим Диблий Маккий, Ибн Жусо ва бошқалардан ўрганган.

Ундан Ҳоким, Абу Яъқуб Исҳоқ Қорроб, Абдулваҳҳоб ибн Муҳаммад Хаттобий, Жаъфар Мустағфирий, Абу Зар Ҳировий ва бошқалар ривоят қилишган.

Ҳоким: “У ўз даврининг роъй уламолари шайхи. Энг гўзал маъруза қиладиганлар эди”, - деган.[10]

4. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Фазл ибн Аббос Балхий (317 ҳ. ваф.)[11]

Балхнинг воизи, шайхул ислом, катта зоҳид. Аҳмад ибн Хузровайҳнинг соҳибларидан. Қутайба ибн Саиддан охирги ривоят қилган киши.

У кишидан Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Розий ва Абу Барк ибн Муқриълар ривоят қилишган.

Муҳаммад ибн Фазл тариқат соҳиблардан эди. У кишидан бир қанча ҳикматли сўзлар ривоят қилинган.

“Тўрт кишидан ислом кетади: билганига амал қилмайдиган, билмаганига амал қиладиган, билмаганини ўрганмайдиган ва кишиларни илмдан тўсадиган киши”.

Балх уламолари билан бўлган келишмовчиликдан сўнг Самарқандга кўчиб ўтганлар. 317 йилда шу ерда вафот қилганлар.[12]

Шогирдларидан машҳурлари:

1. Луқмон ибн Ҳаким ал-Фарғоний. Абу Лайснинг китобларини ривоят қилган.

2. Нуъайм Хатиб Абу Молик. У кишидан ривоят қилганалардан.

3. Муҳаммад ибн Абдурраҳмон Зубайрий. Ровийлардан.

4. Аҳмад ибн Муҳаммад Абу Саҳл. Ровийлардан.

5. Тоҳир ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Наср Абу Абдуллоҳ Ҳаддодий.

Илмий савиялари.

Фиқҳ. Олдин айтиб ўтилганидек, замонларида фиқҳ борасида ягона бўлганларидан “Ал-Фақиҳ” деб аталганлар.

Ақоид. Абу Лайс замондошлари орасида калом ва тортишув илмларини мукаммал билиши билан ажралиб турарди. Самъоний роҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Абу Ҳанифага эргашувчилардан эди. Тортишув ва мунозара билан танилган шахс эди”.

Чет тиллари. Муаллиф араб тилидан ташқари форс тилини билганлар ва бу тилда шеърлар битганлар. У кишининг тафсирлари билан танишган киши, араб тилига мансуб бўлмаган сўзларнинг ҳам маънолари очиқлаб кетганларини кўради. Масалан [13]الذين يرثون الفردوس оятдаги “Фирдавс” сўзини Рум тилида “боғ” маъносини англатади дейди.

Лекин бу нарса у кишининг бу тилларни билганларини англатмайди. Бу сўзларнинг маъносини ўзларидан олдин ўтган муфассир ва тилшуносларнинг асарларидан олган бўлишлари мумкин.

У киши узларининг жамиятларида кенг тарқалган форс тилини мукаммал билганлар. Бу тилда шеърлар битиб турганлар. Бундан ташқари яҳудий олимлари билан учрашиб, уларнинг илмларини ўрганлар. Бу ҳақида ўзлари: “Аҳли тавротнинг: “Яъқуб ўғилларнинг исмлари Тавротда мавжуд. Рубийл, Шамъун, Яҳудо, Вилавилар Лаё исмли аёлларидан, Юсуф, Бинямийн бошқа аёллари Роҳийлдан, қолган олтитаси бошқа икки аёлларидан” деганларинг эшитганман”, - деганлар.

Тиббиёт. Абу Лайс тафсирида замонасининг машҳур табиблари сўзларини нақл қиладилар. Масалан муаллиф “ам яҳсудуна”[14] ояти борасида Табиб Розийнинг: Барча шаҳватлар қалбни ўлдиради. Қўшилишдан ташқари. У қалбни поклайди” деган сўзини келтирган.

Яна бир мисол тариқасида “Ва кулу...”[15] оятининг тафсирини ҳам келтириш мумкин.

Фалсафа. Бу даврдаги тиббиёт илмини тушунган кишилар файласуф бўлишган. Абу Лайс ҳам фалсафини чуқур ўрганган эди. Масалан “куллама назижат”[16] оятининг тафсирида: “Динсизлар бу оятни инкор қилиб шундай деганлар...” деб уларнинг даъволари ва унга раддияларни келтирадилар.

Асарлари. Абу Лайс Самарқандийдан баракали илмий мерос қолди. Илм, фан, адаб борасида кўплаб китоблар тасниф этдилар. Фиқҳ, усули дин, тиб ва фалсафа илмларида шуҳрат ва мартаба қозондилар.

Тафсир илмида ёзган асарлари:

«Баҳр ал-улум» (Илмлар денгизи) номли тафсир. Бу тафсирнинг 3 та нусхаси сақланиб қолган. Икки нусхаси Миср Араб Республикаси кутубхоналарида, бир нусхаси Эдинбург кутубхонасида сақланмоқда. Уч жилдлик ушбу асар Миср Араб Республикасининг «ал-Азҳар» университети докторлари Муҳаммад Муавваз, Аҳмад Абдулмавжуд ва Абдулмажид ан-Нутийлар томонидан ўрганилиб, 1993 йил Байрутда нашр этилган.

Маҳмуд Ҳусайн аз-Заҳабий «ат-Тафсир вал-муфассирун» асарида Самарқандийнинг «Баҳр ал-улум» тафсири ҳақида шундай деб ёзади: «Бу тафсирни кўп маротаба ўқиб чиқдим, муаллиф бир бобида салаф уламоларидан ривоят қилган ҳолда кишиларни тафсир илмини ўрганишга чақиришини ва унинг фазилатини баён қилишини кўрдим. Сўнг араб тилини ҳамда оятларнинг нозил бўлиш сабабларини яхши билмаган ҳолда оятларни тафсир қилиш мумкин эмаслигини баён қилган. У тафсирга бўлган ҳурматни нафақат ўз фикри билан, балки салаф уламоларининг сўзлари билан ҳам асослайди». «Агар бирор киши араб тилини ва оятнинг нозил бўлиш сабабларини яхши билмаса, тафсирни ўргансин, ёд олишга ҳаракат қилсин, бирор олимдан ҳикоя тарзида гапириб бериши мумкиндир”. Муфассир салаф уламоларнинг саҳоба ва тобиъинларнинг сўзларидан келтириб тафсир қилади. Лекин у ким ривоят қилганини зикр этмайди. Камдан кам ҳолларда санад (ривоят қилувчи) ларни айтиб ўтади. Маълум ҳолларда қироатларга ҳам эътироз билдиради, баъзан тилга ҳам мурожаат қилиб туради. Қуръондаги бир оят бошқа бир оятни тушунтириб берадиган бўлса, Қуръонни Қуръон билан шарҳлайди. Исроил қиссаларидан ҳам ривоятлари учраб туради. Кўпинча, баъзилари унлай дедилар, баъзилари бундай дедилар, деб ҳам зикр этади. Баъзи қийин жойларда, ўқувчига савол бериб, сўнг унга жавоб беради. Қуръонда ихтилоф ва қарама-қаршилик бор деб ўйлаётган кишиларга эътироз билдириб, уларнинг шубҳаларини бартараф этади. Китоб жуда нодир маълумотларни жамлаган. Унда муфассир нақл бўйича тафсир ва ақл бўйича тафсирни бир жойда жамлаб, нақлий жиҳатни ақлий жиҳатдан устун қўйган. Шунинг учун бу тафсирни манбаларга асосланган (маъсур) тафсир деб ҳисоблаймиз.

Фиқҳ борасида ёзган асарлари:

1. «Хизонат ал – фиқҳ» (Фиқҳ хазинаси). Бу асарда ҳанафия мазҳаби ақидалари сосида мусулмон ҳуқуқшунослиги (фиқҳ) нинг қисқача таърифи берилган. Асар 42 та мустақил китоб ва 100 дан ошиқ бобга бўлинади. Асар «Китоб масоил ат-таҳорат» (Таҳоратга оид масалалар китоби) билан бошланиб, «Китоб ал-васоё» (Васиятлар китоби) билан тугайди. «Хизонат ал-фиқҳ» нинг 1467 ва 1814-йиллари кўчирилган икки қўлёзма нусхаси ФА Шарқшунослик институтида сақланмоқда.

2. «Уюн ал масоил». (Ҳанафий мазҳаби асослари ҳақида).

3. «Муқаддима Абу Лайс фис-солат». (Намоз муқаддимаси).

4. «Ан-навозил фил фатово» (Воқеалар). Бу фатволар ҳақида китобдир.

5. «Таъсис ан-назоир ал-фиқҳийя».

6. «Ал-Мабсут фи фуруъил фиқҳ ал-Ҳанафий».

7. «Ан-Наводирул муқаййида». (Фиқҳнинг нозик масалалари ҳақида).

8. «Шарҳ ал-жомиъул кабир» ва «Шарҳ ал-жомеъус сағир». (Муҳаммад ибн ал-Ҳасан аш-Шайбонийнинг китобларига шарҳ ёзганлар).

9. «Муқаддима фи баёни ал-кабоир вас-сағоир».

10. «Фатово Абу Лайс». (бу китобда фиқҳ фатволари жамлангандир).

Ақоид борасида ёзган асарлари:

1. «Китоб мухталиф ар-ривоя» (Турли ривоятлар ҳақида китоб).

2. «Китоб баён ақоид ал-усул» (Дин асослари қоидалари баёни китоби).

3. «Китоб асрор ал-ваҳий» (Ваҳий сирлари китоби).

Худойқулов Жаҳонгир

ТИИ 4-курс талабаси

[1] Абдулқодир Қураший. Ал-Жаваҳир ал-мазийя фи тобақот ал-ҳанафийя. – Ҳиндистон: Даирот ал-маориф ан-низомия. Ж:3 С:544;

Ҳожи Халифа. Кашф аз-зунун. Ан асом ал-кутуб ва ал-фунун: – Истанбул: 1360-62/1941-43. Ж:2 С:1187;

Довудий. Тобақот ал-муфассирийн. – Байрут: Дар ал-кутуб ал-илмийя, 1983. Ж:2 С:245;

Хойриддин Зирикли. Ал-Аълам. – Байрут: Дар ал-илм лил-малайийн, 2002. Ж:8 С:347

[2] Катаиб аълам ал-ахбар (Қўлёзма) 126 рақам.

[3] Абдулқодир Қураший. Ал-Жаваҳир ал-мазийя фи тобақот ал-ҳанафийя. – Ҳиндистон: Даирот ал-маориф ан-низомия. Ж:3 С:360.

[4] Довудий. Тобақот ал-муфассирийн. – Байрут: Дар ал-кутуб ал-илмийя, 1983. Ж:2 С:346.

[5] Қутлубуғо. Таж ат-тарожим фи табақот ал-ҳанафия. – Байрут: Дар ал-қолам, 1992. Ж:4 С:224.

[6] Абдулқодир Қураший. Ал-Жаваҳир ал-мазийя фи тобақот ал-ҳанафийя. – Ҳиндистон: Даирот ал-маориф ан-низомия. Жаваҳир ал-мазийя. Ж:3 С:196.

[7] Ҳожи Халифа. Кашф аз-зунун. Ан асом ал-кутуб ва ал-фунун: – Истанбул: 1360-62/1941-43. Ж: 2 С:1187, 1220, 1580.

[8] Муаллиф. Тарих ат-тирос ал-аробий. – Шаҳар: нашриёт, йил. Ж:13 С:91.

[9]Абдулқодир Қураший. Ал-Жаваҳир ал-мазийя фи тобақот ал-ҳанафийя. – Ҳиндистон: Даирот ал-маориф ан-низомия. Ж: 1 С:42;

Зирикли. Ал-Аълам. – Байрут: Дар ал-илм лил-малайийн, 2002. Ж:1 С:131.

Самъоний. Ал-Ансоб. 13/432

[10] Заҳабий. Сияр аълам ан-нубала. – Байрут: Муассасат ар-рисалат, 1985. Ж: 21 С:438

[11] Зирикли. Ал-Аълам. – Байрут: Дар ал-илм лил-малайийн, 2002. Ж:7 С:221

[12] Заҳабий. Сияр аълам ан-нубала. – Байрут: Муассасат ар-рисалат, 1985. Ж:4 С:524

[13] Абдулазиз Мансур. Қуръони карим маънолар таржима ва тафсири –Тошкент: 2009. С: Муъминун О:11.

[14] Абдулазиз Мансур. Қуръони карим маънолар таржима ва тафсири –Тошкент: 2009. С: Нисо О: 54.

[15] Абдулазиз Мансур. Қуръони карим маънолар таржима ва тафсири –Тошкент: 2009. С: Аъроф О: 31.

[16] Абдулазиз Мансур. Қуръони карим маънолар таржима ва тафсири –Тошкент: 2009. С: Нисо О: 56.

Муҳаммад Асад

2017-03-10T10:11:35Z

Муҳаммад Асад

Исроил тузумини тан олмайдиган ва Покистон асосчиларидан бири бўлган яҳудий руҳонийларининг авлоди намоёндаси.

Муҳаммад Асад 1900 йилда туғилган. Исломни қабул қилишидан аввал унинг исми-шарифи Леополд Вайс бўлган. У раввинларнинг қадимий уруғига муносиб бўлган. Бир неча йил давомида у бир нечта йирик Европа рўзномаларида маҳсус мухбир сифатида фаолият юритган. 1926 йилда Исломни қабул қилган. Узоқ вақт Яқин Шарқ мамлакатларида, бир қанча вақт мобайнида Саудия Арабистонида истиқомат қилган. Сўнг у Ҳиндистонга кўчади ва Покистон давлатига асос солинишида муҳим рол ўйнайди.

1947 йилда Покистон давлати эълон қилингандан сўнг ёш давлатда юқори раҳбарлик мансабларини эгаллаб келган, кейинчалик эса унинг БМТдаги вакили этиб тайинлаган. Деярли бутун умри давомида Қуръон ва араб тилини ўрганишга катта эътибор берган. У томонидан таълиф этилган Қуръон тафсири инглиз тилидаги энг яхши замонавий тафсирлардан ҳисобланади. У Исроил тузуми ва сионистликни тан олмаган.

“1922 йилда мен ватаним Австрияни тарк этиб, Европанинг етакчи рўзномаларидан бирининг маҳсус мухбири сифатида Африка ва Осиё давлатларига жўнаб кетдим. Ўшандан бери менга деярли бутун умримни Ислом Шарқида ўтказишим тақдир қилинган экан. Аввалига мен барчасига хорижликнинг одатий назари билан, ҳудди кузатувчидек қарадим. Мен Европада билган ва кўниккан ҳаёт тарзидан умуман фарқ қилувчи ҳаётга дуч келдим. Шундай бўлсада, менда дарҳолгина европаликларга нисбатан анчайин ҳотиржамроқ, хатто одамийроқ умумий таълимот ва ҳаёт тарзига нисбатан чуқур мухаббат уйғонди. Мен ўзим шоҳиди бўлган фарқларнинг сабабларини аниқлаш ва англашга иштиёқ туғилди ва мен мусулмонларнинг ҳатти-ҳаракатлари ва ҳаёт тарзларининг асоси бўлган уларнинг диний китоблари билан қизиқдим. У вақтларда менинг қизиқиш ва мухаббатим Ислом қучоғига ўзимни дарҳол ташлайдиган даражада кучли эмас эди. Аммо мен ўзим учун жадал ривожланувчи, жуда оз ташқи можаролар ва қарама-қаршиликлар ҳамда самимий биродарлик руҳи билан қурилган инсон жамиятини тузишнинг янги ва кутилмаган истиқболини кашф этдим. Бир вақтнинг ўзида мен шоҳиди бўлган мусулмонларнинг ҳозирги ҳаёти воқелиги Ислом таълимотида берилган ўша ажойиб имкониятларга тўла зид келар эди. Ислом томонидан ваъда берилган тараққиёт ва ҳаракат ўрнига мен замонавий мусулмонларда танбаллик ва қолоқликни, саҳийлик ва ўзини-да қурбон қилишга тайёрлик ўрнига чегаранганлик ва енгил-елпи ҳаётга интилувчанликни кўрдим. Бундай номутаносибликдан эсанкираб қолган ва таъсирланганимдан мен бу муаммога шахсий нуқтаи назаримдан ёндашишга қарор қилдим ва ўзимни Исломдагидек тасаввур қилишга ҳаракат қилдим. Бу соф ақлий тафтиш бўлиб, у менга айтарли қисқа вақт ичида мен томонимдан аниқланган номутносибликнинг аниқ сабаби тўғрисидаги аниқ ва тўғри жавобни олишга ёрдам берди. Мен шуни англадимки, мусулмонларнинг ижтимоий ва маданий қолоқ аҳволга тушишининг яккаю ягона сабаби уларнинг Ислом таълимотига амал қилмай қўйганларида экан. Маънавий жиҳатдан Ислом ҳали йўқотилмаган бўлсада, амал аввалги қонун-қоидалардан четланиб кетилган эди ва натижада жасад руҳсиз қолган эди. Қачонлардир мусулмон оламининг мустаҳкамланишида асосий рол ўйнаган диний ўзак бугунги кунда унинг заифлашувига сабаб бўлган эди. Ислом жамияти аввал бошдан фақат диний асосга қурилган эди ва бу асоснинг заифлашуви маданий тузилмани шубҳасиз барбод этиб, муайян вазиятларда ҳатто унинг тўлиқ йўқолишига олиб келмоғи мумкин.

Ислом таълимотининг лўндалиги ва амалийлигини тушунганим сайин мусулмонлар унга амал қилмай қўйганлари масаласи мени шунча кўп қийнай бошлади. Бу саволга жавобни Либия чўлларидан Помиргача, Босфордан Араб денгизигача бўлган жойлардаги мамлакатларда учратган кўплаб тафаккурли мусулмонлардан изладим. Бу излаш мен учун ҳаёлдан кетмайдиган ўй-ҳаёл бўлиб қолди. Ва оқибатда у Ислом оламида мени қизиқтирган барча бошқа масалаларнинг ўрнини босди. Иш шу даражага бордики, мусулмон бўлмай туриб, мен мусулмонлар билан ҳудди Исломни уларнинг бефарқлиги ва ялқовлигидан ҳимоя қилаётгандек гаплашардим. Бу ҳолат 1925 йил кузида Афғонистон тоғларида бир ёш губернатор менга: “Менга қаранг, сиз аслида мусулмонсизку, аммо ўзингиз буни тушунмаяпсиз!”, - дегунигача давом этди. 1926 йилда мен Европага қайтганимда ўзгарганим ва умуман бошқа инсонга айланганимни ва Исломни қабул қилишим мен учун мантиқий, тўғри ва табиий қадам бўлишини тушундим.

Шу тарзда мен мусулмон бўлдим. Тан олишим зарурки ўшандан бери ўзимга тез-тез: “Сен нега Исломни қабул қилгансан? Сени ундаги нима ўзига жалб этди?”, деб савол бераман. Рости, мени қандайдир қониқарли жавобим йўқ бу саволга. Гап мени ўзига чорлаган муайян бир таълимот устида эмас, балки яхлит бир ҳайратланарли ва ақл бовар қилмас даражадаги аниқ тузилишга эга маънавий таълимот дастури ва амалий ҳаёт тарзидадир. Ҳатто ҳозир ҳам мен унинг айни қайси жиҳати менга кўпроқ ёқишини айта олмайман. Ислом менинг назаримда гўё бинокорнинг мукаммал бир асаридек. Унинг барча қисмлари ўзаро уйғун равишда ўйланган, бир-бирини тўлдиради ва қўллаб-қувватлайди, унда ортиқча ёки етмаётган бўлак йўқ. Натижада эса - мукаммал мувозанат ва ҳамма жиҳатлар ҳисобга олинган тузилма. Ислом таълимоти ва унинг қарашларида “ҳаммаси ўринли” деган ҳис менда катта таассурот уйғотган бўлса керак. Балки бошқа ҳиссиётлар ҳам бўлгандир аммо ҳозирда уларни таҳлил қилиш мен учун мушкул. Алал оқибат, иймон – бу мухаббатнинг иши, мухаббат эса жуда кўп нарсаларни ўз ичига олади: бизнинг истакларимизни, ёлғизлигимизни, бизнинг олий мақсадларимиз ва интилишларимизни, камчиликларимиз, бизнинг кучимиз ва заифлигимизни.

Мен Исломни қабул қилганимдан бери у ҳақида имкон қадар кўпроқ нарса ўрганишга интилар эдим. Қуръон ва Набийимизнинг саллаллоҳу алайҳи вассаллам одатларини, Ислом тилини ва унинг тарихини ўрганар эдим, бундан ташқари у Зот алайҳиссалом ҳақида ва у зот алайҳисаломга қарши ёзилган кўплаб нарсаларни ўргандим. Беш йилдан ортиқ Хижоз ва Наджда, асосан Мадинада яшадим, бу Набий алайҳиссалом томонидан даъват этилган ушбу дин яралган табиий муҳитни ҳис этиш учун қилинган эди. Хижоз дунёнинг кўплаб мамлакатлари мусулмонларининг учрашадиган маркази бўлгани сабабли менда ҳозирда ислом оламидаги кенг ёйилган асосий турли диний ва ижтимоий қарашларни кўриш имкони пайдо бўлди. Бу изланишлар ва солиштиришлар давомида Ислом маънавий ва ижтимоий ҳодиса сифатида инсон зоти эга бўлган энг улкан кучдир. Албатта, алоҳида шахсларнинг камчиликлари туфайли юзага келган айрим салбий жиҳатлар бундан мустасно. Шунинг учун ҳам ўша вақтдан эътиборан менинг барча қизиқиш ва ҳаракатларим Исломни қайта тирилтириш муаммосига йўналтирилди.

МАНБА: DEYERLER.ORG

Махдуми Аъзам (1463/64-1542)

2014-01-24T23:20:28Z

Мовароуннаҳрлик аллома, йирик диний ва сиёсий арбоб, Нақшбандия тариқатининг раҳнамоси ва назариётчиларидан бири Махдуми Аъзамнинг тўлиқ исми — Саййид Аҳмад Хожаги ибн Саййид Жалолиддин Косоний Даҳбедийдир. У Фарғона водийсининг Косон шаҳрида таваллуд топган. Косонийнинг отаси Қорахонийлар (840— 1212) сулоласига мансуб султонлардан Бурҳониддин Қилич (XI аср) авлодларидан бўлиб, онаси эса Косон саййидлари оилаларига мансуб эди.

Махдуми Аъзам илк таълимни Косон мактабларидан бирида олган. Сўнг Ахсикатда, Хожа Муборак мадрасасида ўқишни давом эттиради. Косонийнинг домласи Мулла Зиё ўз шогирдининг аъло даражадаги қобилиятини эътиборга олиб, унга «илм уз-зоҳир» (оддий, умумий илмлар)дан яхши таълим беради ва шу билан бирга «илм ул-ботинни чуқур ўргатади. Чунончи, ёш Аҳмад устозининг раъйига кўра таниқли сўфий шоирлардан Жалолиддин Румийнинг (1207— 1273) «Маснавий маъновий» деб номланган машҳур девонини қайта-қайта ўқиб, ундаги чуқур фалсафий фикрларни «қалб кўзлари» билан кўриб, англаб олишга ҳаракат қилади.

Мадрасани битиргач, Аҳмад Косоний Шайх Мир Саййид Алига шогирд тушади. Мир Саййид Али янги шогирдини билимини синаб кўриш учун қийин-қийин саволлар беради. Аҳмад Косоний саволларга тўлиқ жавоблар қайтаради. Шогирдининг билимидан мамнун бўлган шайх: «Энди мен сенга эмас, балки сен менга устоз бўлдинг», деган экан. Яна бир неча кундан сўнг Шайх Али шогирдига бундай деган экан: «Шош вилояти томон йўл олки, ул вилоятда замонимиз қутби Муҳаммад Қози бордур; Хожагон (Нақшбандия) тариқати корхонасининг бутун ишлари ул жавонмарднинг қўлларидадур». Мухаммад Қози (ваф. 1516) машҳур Хожа Аҳрор (1404—1490) шогирди ва ўз замонида Нақшбандия тариқатининг раҳбари эди. У Хожаги Аҳмадни шогирд қилиб олади ва тез орада ўзига халифа этиб тайинлайди. Манбаларга қараганда, Махдуми Аъзам ўша чоғларда (тах. 1491-92 йиллар) устози билан Ҳиротга сафар қилиб, у ерда таниқли аллома ва шоир Абдураҳмон Жомий билан бир неча бор учрашиб суҳбатлашади.

Олти ойлик сафардан сўнг Мовароуннаҳрга қайтгач, Махдуми Аъзам устози билан Тошкентга келади. 1503 йилда Бухоро шаҳрининг ҳокими Муҳаммад Султон (1500-1504) таклифи билан Бухорога кўчиб боради. Орадан бир оз вақт ўтгач, Махдуми Аъзам Муҳаммад Қози рухсати билан Ахсикатга қайтади ва бу ерда мустақил ваъзхонлик қилиб, Нақшбандия тариқатини тарғиб этишга астойдил киришади.
Муҳаммад Қози вафотидан сўнг, Нақшбандия тариқатининг барча мовароуннаҳрлик шайхлари Махдуми Аъзамни «пешвойи тариқат» (тариқат пешвоси) сифатида эътироф этишди. Тез орада Махдуми Аъзамнинг шуҳрати бутун Мовароуннаҳр ва унинг атрофидаги қўшни мамлакатларга ёйилди.
Айнан ўша кезларда буюк шоир ва давлат арбоби Заҳириддин Бобур Махдуми Аъзамнинг эътиборини қозониш мақсадида унга Хожа Аҳрорнинг «Рисолайи волидия» асарини туркий тилга ағдариб, Ҳиндистонда битилган ўз рубоийлар девони — «Девони Бобур»га қўшиб юборади. Афтидан «Бобурнома»да бу ҳодиса асарнинг бизгача етиб келмаган (1509-1520 йиллар воқеалари зикри) қисмида тавсиф қилинган. Бироқ Мирзо Бобурнинг мазкур девонида Махдуми Аъзамга бағишланган рубоийлар ҳам учрайди:

Дар ҳавойи нафси худи мо умри зоъи кардаим,
Пеш аҳлуллоҳ аз афъали худ шармандаим.
Як назар ба мухлисони хастайи дил фармон ки, мо
Хожаги (Аҳмад) ро мондаим ва Хожагиро бандаим.

Мазмуни:

Нафсимиз ҳавасларида умримизни нобуд қилдик, Энди аҳлуллоҳ (сўфийлар) олдида қилиқларимиз
учун шарманда бўлдик. Биздай хастаи дил мухлисларингга бир назарингни ташлаки, биз Хожаги (Аҳмад)ни ташлаб кетган бўлсак-да, лек биз унинг бандаларимиз.

Ўз навбатида Махдуми Аъзам Мирзо Бобурга бағишлаб «Бобурия» рисоласини ёзиб Ҳиндистонга жўнатади.

Тахминан 1524-25 йилларда Махдуми Аъзам Кармана ва Миёнқол ҳокими Жонибек султоннинг таклифига биноан Карманага кўчиб келган эди.

Тез орада шайбоний султонларидан Убайдуллоҳхон (1504-1539), Искандархон (ваф. 1583), Балх ҳокими Кистин Қаро султон ва бошқалар Махдуми Аъзамни ўзларининг руҳий пири деб биладилар.

Махдуми Аъзамнинг илмий мероси бой бўлиб, у тасаввуф назарияси ва амалиёти, хусусан, нақшбандия таълимотини янада ривожлантириш соҳасида баракали фаолият кўрсатди. Унинг қаламига мансуб 30 дан ортиқ рисола маълум бўлиб, «Асрор ун-никоҳ» («Никоҳ сирлари»), «Ганжнома», «Рисолат ун-самъиййатун» («Самоъ рисо-ласи»), «Баёни зикр» («Зикр баёни»), «Рисола-и силсила-и Хўжагон» («Хўжагон силсиласи»), «Шарҳи ғазали Убайдий» («Убайдий ғазалига шарҳ»), «Меърож ул-ошиқин» («Ошиқлар меърожи»), «Рисола-и Нақшбандиййа», «Рисолат ун-вужудиййатун» кабилар шулар жумласидандир. У ўз асарларининг кўп қисмида уламолар, сўфий шайхлар ва давлат арбоблари орасидаги муносабатлар хусусида тўхтаб ўтган ва тариқатнинг сиёсий фаолиятига тўла асос бор эканлигини исботлаган. Хожаги ачиниб ёзганидек, у яшаётган замонда вилоят ҳокимлари шахсий манфаатларини биринчи ўринга қўйиб, ҳокимият талашиш билан банд эдилар, тинимсиз ҳарбий ҳаракатлар эса халқ аҳволини янада оғирлаштирарди. Шундай мураккаб сиёсий ва иқтисодий вазиятда Махдуми Аъзам ўз обрўйидан фойдаланиб фитнабозликка майли бўлган вилоят ҳокимларини «Улуғ Хожа Аҳрор каби иноқлик дастурхони атрофига йиғиб, бир-бирларига сулҳ қўлларини узатишга ундади».

Пайғамбаримиз: «Амирларнинг яхшиси олимларни, олимларнинг ёмони эса амирларни зиёрат қилади» ҳадисига Хожаги Косоний қуйидагича шарҳ беради. «Агар амирни зиёрат қилувчи уламо доно танбеҳлар воситаси билан давлатда адолатлик, эзгулик, фуқаролар орасида осойишталик ва барқарорлик ўрнатишни мақсад қилиб олса, бундай олим аслида мазкур (зиёрат этилган), амир эса зоъир (зиёрат этувчи) деб ҳисобланади» («Зубдат ус-соликин ва танбеҳ ус-салотин» рисоласидан).

Махдуми Аъзамнинг тасаввуф таълимотига оид фикрлари Нақшбандия назариясига асосланган. Алломанинг фикрича, Нақшбандия тариқати уч зарурий қоидага бўлинган:
1) Иҳвон (биродарлик). Яъни, тариқат аъзолари хатти-ҳаракатларида ҳамдард, ҳамнафас ва ҳам-фикр бўлишлари лозим;
2) Макон (ўрин, мавқе). Ҳар бир толиб муршидининг насиҳатларига амал қилиб, баркамолликка интилмоғи лозим ва шу жараёнда тариқат аъзолари орасида ўзига муносиб мавқе соҳиби бўлиб, ўз мартабасига лойиқ иш қилмоғи керак;
3) Замон. Агар маълум бир замоннинг халқлари ва қавмлари орасида зиддият ва ихтилофлар пайдо бўлса, булар тариқат биродарларини қарама-қаршиликларга келтирмаслиги лозимдир. Аммо Махдуми Аъзам фикрича, ушбу қоидалар қаторига яна бир муҳимини қўшмоқ даркор — Хон. Яъни, тариқат фаолиятининг самаралари халққа етиб бориши учун, сўфий тоифаларининг муршидлари амирлару султонларга яқинроқ бўлмоғи керак. Асосий мақсад бу ерда шуки, давлатда осойишталик, барқарорлик, фуқароларни ҳалол меҳнат билан тирикчилик қилишларига барча қулай шароитлар мавжуд бўлса, ундай ҳолда сўфий шайхлар давлат арбобларини қўллаб-қувватлайдилар.

Махдуми Аъзам асарларининг энг тўла мажмуаси ЎзР ФА Шарқшунослик института хазинасида сақланмоқда. Аллома фикрлари ва дунёқарашларига асосан Ғаззолий (1058—1111), Ибн Араби (1165-1240), Хожа Муҳаммад Порсо (1348—1420) ва бошқа таниқли файласуф сўфий олимларнинг асарлари таъсир қилган. Махдуми Аъзам Нақшбандия таълимоти ва умуман тасаввуф фалсафасини ўз замонига мослаштирган ҳолда янги ғоялар билан бойитди.

«Мирот ус-сафо» («Софлик ойнаси»), «Асрор ун-никоҳ» рисола-сида Ибн Арабининг «Дунё азалий (илоҳий) мавжудотнинг ойнавий акси» мавзуидаги назариясига қуйидагича шарҳ берилган: Мутлақ ва азалий мавжудотни дарвеш юрагининг кўзгусида инъикос этиши мумкин. Махдуми Аъзам эса: «Ҳар бир инсон юрагида бундай кўзгу мавжуд, аммо уни ғофиллик занги босган. Зангни йўқотиш учун инсон тариқатга киришиб, руҳий камолотга интилиши лозимдир»,— дейди.

Яна бошқа қатор рисолаларида («Одоб ус-соликин», «Одоб ус-сиддиқин») буюк аллома Нақшбандия таълимотида мурид — мур-шид муносабатлари борасида ҳам ўзига хос фикрларни илгари сурган. Унинг фикрича, шу тариқат одобу қоидаларида мурид ва шайх мунособатлари ўзаро ҳурмат-иззат асосида қурилмоғи лозим. Шу билан бир қаторда мурид (солик) Аллоҳга восил бўлиш йўлидаги тўсиқларни осонроқ енгмоқ учун ўз пирига тўла бўйсуниши керак.
Махдуми Аъзам фикрича, тариқат аъзолари халққа яқин бўлиб, унинг дардлари ва эҳтиёжларига қайғудош бўлса ҳам тариқатга, ҳам ҳалққа фойдалидир. Шу борада Махдуми Аъзам қуйидагича тушунтириш берган: «Толиб (ҳақиқат изловчи) учун унинг Аллоҳ йўлида қилган ибодатлари фақат халқ билан бўлган алоқа ва суҳбатларида самарали бўлиши мумкинким, агар ул номард бўлса, мард бўлур, мард бўлса, ширмард бўлур ва агар ширмард бўлса, фардмард (тенги йўқ мард) бўлғай» («Зубдат ус-соликин»).

Махдуми Аъзам Нақшбандия назариясига яна бошқа ислоҳотлар киритди. Жумладан, Нақшбандия шайхларидан биринчилар қаторида жаҳр зикри, самоа ва шунга ўхшаш тасаввуф маросим тартиблари шариатга хилоф эмаслигини исботлади ва ҳатто уларни маълум бир даражага етган шогирдлари орасида тадбиқ этди. Бундай ислоҳотларнинг ягона мақсади — «Нақшбандия тариқатини турк (ўзбек) ва тожиклар учун бир хил қилиб, яқинлаштиришдир». Алломанинг гапига қараганда, Хожагон тариқати «ўзида кўз кўрмаган ва қулоқ эшитмаган тариқатларни мужассамлаган ва шу сабабдан уни тариқатлар сараси ва тузи, ёхуд «силсилат уз-заҳаб» (олтин занжир) деб аташ мумкин.

Махдуми Аъзамнинг таржимаи ҳоли ва фаолияти яқин шогирдлари томонидан бир неча асарларда ёритилган. Улардан: Муҳаммад Шаҳри Сафойи ал-Котибнинг «Анис ат-толибин» («Ҳақиқат изловчиларнинг яқин дўсти»), Дўст Муҳаммад Фолизкорнинг «Танбият уз-заллин вал-музиллин» («Йўлдан адашган ва адаштирувчиларга танбеҳлар»), Дўст Муҳаммад ибн Наврўз Аҳмад ал-Кеши ал-Косо-нийнинг «Силсилат ус-содиқин ва анис ул-ошиқин» («Садоқатли-лар силсиласи ва ошиқлар дўсти») каби асарларда энг тўлиқ ва ишончли маълумотларни учратишимиз мумкин. Шу манбалар асосида тузилган Махдуми Аъзамнинг тўлдирилган таржимаи ҳоли ҳам маълумдир. 1617 йилда Абул-Бақо ибн Баҳоуддин ибн Махдуми Аъзам томонидан тузилган «Жомеъ ул-мақомат» деб номланган асар шулар жумласидандир.

Махдуми Аъзам ёзган рисолаларга махсус битилган шарҳлар кам бўлса-да, аммо бу асарларнинг тариқатнинг сўнгги ХVI-ХХ аср бошларида битилган назарий адабиётларга катта таъсири бўлган.

Нашқбандия тариқатининг таниқли назариётчиси Бадриддин Кашмирий (ваф. тах. 1620) ўзининг қатор асарлари («Раузат ар-Ризвон», «Раузат ул-жамол»)да Махдуми Аъзам рисолаларидан фойдаланган. Унинг асрдоши Нақшбандия ва Яссавия тариқатларининг буюк намояндаси, назариётчиси ва тарғиботчиси Султон Аҳмад Хазиний ал-Ҳисорий асарларида ҳам Махдуми Аъзам баён этган фикрларга кенг шарҳлар битилган. Маълумки, Хазиний 1567—68 йилларда ҳажга сафар қилиб, сўнг умрининг охиригача Усмонийлар салтанатига қарашли улкан шаҳар ва вилоятларда (Сурия, Қоҳира, Истанбул) яшаб, ўша ерларда Махдуми Аъзам ғояларини тарғиб этди.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530)

2014-01-24T17:17:35Z

Заҳириддин Муҳаммад Бобур Ўрта аср Шарқ маданияти, адабиёти ва шеъриятида ўзига хос ўрин эгаллаган адиб, шоир, олим бўлиш билан бирга йирик давлат арбоби ва саркарда ҳамдир. Бобур кенг дунёқараши ва мукаммал ақл-заковати билан Ҳиндистонда Бобурийлар сулоласига асос солиб, бу мамлакат тарихида давлат арбоби сифатида номи қолган бўлса, сержило ўзбек тилида ёзилган «Бобурнома» асари билан жаҳоннинг машҳур тарихнавис олимлари қаторидан ҳам жой олди. Унинг нафис ғазал ва рубоийлари туркий шеъриятининг энг нодир дурдоналари бўлиб, «Мубаййин» («Баён этилган»), «Хатги Бобурий», «Ҳарб иши», Аруз ҳақидаги рисолалари эса ислом қонуншунослиги, шеърият ва тил назарияси соҳаларига муносиб ҳисса бўлиб қўшилди.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур 1483 йилнинг 14 февралида Андижонда, Фарғона улусининг ҳокими Умар Шайх Мирзо оиласида дунёга келди. Бу даврда Марказий Осиё ва Хуросонда турли ҳокимлар, ака-укалар, тоға-жиянлар, амакиваччалар ўртасида ҳокимият — улуғ боболари Амир Темур тузган йирик давлатга эгалик қилиш учун кураш ниҳоят кескинлашган эди.

Адабиёт, нафис санъат, табиат гўзаллигига ёшлигидан меҳр қўйган Заҳириддин, барча Темурий шаҳзодалар каби бу илмларнинг асосини отаси саройида, етук устозлар раҳбарлигида эгаллади. Бироқ унинг беташвиш ёшлиги узоққа чўзилмади. 1494 йили отадан етим қолди. 12 ёшида отаси ўрнига Фарғона улусининг ҳокими этиб кўтарилган Бобур қаламни қиличга алмаштириб, Андижон тахти учун укаси Жаҳонгир Мирзо, амакиси Султон Аҳмад Мирзо, тоғаси Султон Маҳмудхон ва бошқа рақибларга қарши курашишга мажбур бўлди. Бобур укаси Жаҳонгир Мирзо билан муросага келиш учун унга ён беришга — Фарғона улусини иккига тақсимлаб, ярмини укасига топширишга қарор қилда ва ўзи Самарканд учун олиб борилаётган ку-рашга киришиб кетди. Бир неча йил давом этган бу кураш қирғин-баротдан бошқа бирор натижа бермади: унда катта ҳарбий куч билан аралашган Шайбонийхоннинг қўли баланд келди ва Бобур Самарқандни ташлаб кетишга мажбур бўлди. 1504 йили Шайбонийхон Андижонни ҳам қўлга киритгандан сўнг, Бобур жанубга қараб йўл олди ва Кобул улусида ўз ҳокимиятини ўрнатди. 1505-1515 йилларда у Марказий Осиёга қайтишга бир неча бор уриниб кўрди. Аммо бу уринишлардан ҳеч қандай натижа чиқмади. Сўнг ўз мавқеини янада мустаҳкамлаш мақсадида, 1519-1525 йиллар давомида Ҳиндистонни қўлга киритиш учун бир неча бор жанглар олиб борди. 1526 йил апрел ойида Панипатда Ҳиндистон султони Иброҳим Лўди билан ва 1527 йили март ойида Читора ҳокими Рано Санго билан бўлган жангларда Бобурнинг қўли баланд келди. Тарихий маълумотларнинг баён қилишича, Бобурнинг Ҳиндистонга юришида Деҳли ҳукмдори Иброҳим Султон сиёсатидан норози бўлган Панжоб ҳокимлари ҳам Бобурни қўллаганлар ва Сикри жангидаги бу ғалаба Бобурга Ҳиндистонда ўз ҳукмронлигини узил-кесил ўрнатиш ва Бобурийлар сулоласини барпо этиш имкониятини берди. Оврўпо тарихчилигида «Буюк мўғуллар» номи билан «ғаллати машҳур» бўлган, аслида «Бобурийлар сулоласи» Ҳиндистонда 300 йилдан ортиқ ҳукмронлик қилди.

Бобур бу ғалабадан кейин узоқ яшамади — 1530 йил декабр ойида, Агра шаҳрида вафот этди ва кейинроқ унинг васиятига кўра фарзандлари унинг хокини Кобулга олиб келиб дафн этдилар.

Бироқ қисқа бир вақг ичида Бобур Ҳиндистонда сиёсий муҳитни барқарорлаштириш, Ҳиндистон ерларини бирлаштириш, шаҳарларни ободонлаштириш, савдо-сотиқ масалаларини тўғри йўлга қўйиш боғроғлар яратиш ишларига ҳомийлик қилди. Ҳиндистонни ободонлаштириш, унда ҳозиргача машҳур бўлган меъморий ёдгорликлар, боғлар, кутубхоналар, карвонсаройлар қурдириш, айниқса, унинг ўғиллари ва авлодлари даврида кенг миқёсга ёйилди. Ҳиндистон санъати ва меъморчилигига Марказий Осиё услубининг кириб келиши сезила бошлади. Бобур ва унинг ҳукмдор авлодлари ҳузурида ўша даврнинг илғор ва зеҳни ўткир олимлари, шоирлари, муси-қашунослари ва давлат арбобларини мужассам этган мукаммал бир маънавий-руҳий муҳит вужудга келди. Бобурийлар давлатидаги маданий муҳи гнинг Ҳиндистон учун аҳамияти ҳақида Жаваҳарлаъл Неру шундай ёзган эди: «Бобур Ҳиндистонга келгандан кейин катга силжишлар юз берди ва янги рағбатлантиришлар ҳаётга, санъатга, архитектурага тоза ҳаво бахш этди, маданиятнинг бошқа соҳалари эса бир-бирларига туташиб кетди».

Бобур Ҳиндистонда катга ҳажмдаги давлат ишлари билан бир қаторда ўзининг адабий-бадиий фаолиятини ҳам давом эттирди ва юқорида зикр этилган асарларини яратди. Бобурнинг бутун жаҳон оммасига машҳур бўлган шоҳ асари «Бобурнома»дир. Маълумки, унда Бобур яшаган давр оралиғида Мовароуннаҳр, Хуросон, Эрон ва Ҳиндистон халқлари тарихи ёритилган. Асар асосан уч қисмдан иборат бўлиб, унинг биринчи қисми — XV асрнинг иккинчи ярмида Марказий Осиёда рўй берган воқеаларни; иккинчи қисми — XV асрнинг охири ва XVI асрнинг биринчи ярмида Кобул улуси, яъни Афғонистонда рўй берган воқеаларни; учинчи қисми — XVI асрнинг биринчи чорагидаги Шимолий Ҳиндистон халқлари тарихига бағишланган. «Бобурнома»да ўша даврнинг сиёсий воқеалари мукаммал баён қилинар экан, ўз юрти Фарғона вилоятининг сиёсий-иқтисодий аҳволи, унинг пойтахти Андижон шаҳри, Марказий Осиёнинг йирик шаҳарлари: Самарқанд, Бухоро, Қарши, Шаҳрисабз, Ўш, Урганч, Ўратепа, Термиз ва бошқа шаҳарлар ҳақида ниҳоятда нодир маълумотлар келтирилган. Унда Кобул улусининг йирик шаҳарлари Кобул, Ғазна ва улар ихтиёридаги кўпдан-кўп туманлар, вилоятлар, Шимолий Ҳиндистон ҳақида маълумотларни учратиш мумкин.

«Бобурнома»ни варақларканмиз, кўз олдимиздан Марказий Осиё, Афғонистон ва Ҳиндистон халқларига хос бўлган фазилат ва нуқсонлар, уларнинг тафаккур оламини кенглиги ва мураккаблиги билан бирга, ўша даврдаги ҳаёт муаммолари, Бобур давлатидаги сиёсий ва ижтимоий ҳаётнинг тўлиқ манзараси намоён бўлади. «Бобурнома»да келтирилган бу тарздаги маълумотлар Бобур даврида ёзилган бошқа тарихий манбалар: Мирхонд, Хондамир, Муҳаммад Солиҳ, Биноий, Муҳаммад Ҳайдар, Фаришта, Абул-Фазл Алломий ва бошқа тарихчиларнинг асарларида бу даражада аниқ ва мукаммал ёритилган эмас. Муаллиф «Бобурнома»да Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Беҳзод, Мирзо Улуғбек ва бошқа алломалар ҳақида ўзининг энг юқори фикр ва мулоҳазаларини билдиради.
«Бобурнома» — Мовароуннаҳр, Хуросон, Ҳиндистон, Эрон халқларининг XV аср охири — XVI асрнинг биринчи ярмидаги тарихини ўзида акс эггирган бўлса ҳам, шу билан бирга жуда кўп долзарб иқтисодий, ижтимоий масалалар, юқорида номлари келтирилган вилоятларнинг ўзаро сиёсий-иқтисодий ва савдо муносабатлари, жуғрофий мавқеи, иқлими, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, тоғлари, дарёлари, халқлари, қабила ва элатлари ва уларнинг яшаш шароитлари, урф-одатлари, муҳим тарихий иншоотлари — ҳиндулар ва мусулмонларнинг ибодатхоналари, тўй ва дафн маросимлари ҳақида ниҳоятда нодир маълумотларни ўзида қамраб олган шоҳ асардир. Шу боис «Бобурнома» тарихий ва адабий мерос сифатида дунё олимларини ҳайратда қолдириб келмокда.

Узоқ йиллар давомида Ғарб ва Шарқнинг машҳур шарқшунос олимлари «Бобурнома» мазмунини жаҳон жамоатчилигига етказиш борасида катта фаолият кўрсатдилар. Масалан, голландиялик олим Витсен, англиялик олимлар Ж. Лейден, В. Эрскин, Р. Колдекот, А. Бевереж, Т. Албот, германиялик Ю. Клайнрат ва А. Кейзер, франциялик Паве де Куртейл, ҳиндистонлик Мирзо Насриддин Ҳайдар Ризви, туркиялик Р. Р. Арт ва Н. И. Баюр ва бизнинг давримиздаги франциялик олим Бакке Громон, афғонистонлик олим Абулҳай Ҳабибий, покистонлик олимлар Рашид Ахтар, Надви ва Шоҳ Олам Мавлиёт шулар жумласидандир. «Бобурнома»ни ўрганиш соҳасида жаҳоннинг машҳур шарқшунослари қаторидан япониялик олимлар ҳам жой олмоқцалар.

Маълумки, Бобурнинг тарихий, илмий ва адабий меросини ўрганиш ва оммалаштиришда Ўзбекистон, Тожикистон, Россия олимларининг фаолиятлари ҳам диққатга сазовордир. ХIХ-ХХ асрлар давомида Георг Кер, Н. Ильминский, О. Сенковский, М. Салье, Порсо Шамсиев, Содиқ Мирзаев, В. Зоҳидов, Я. Ғуломов, Р. Набиев, С. Азимжонова, А. Қаюмов каби олимларнинг саъй-ҳаракатлари билан «Бобурнома» бир неча бор рус ва ўзбек тилларида чоп этилди, уларга сўзбоши ёзилди ва кенг китобхонлар оммасининг маънавий мулкига айлантирилди, унинг шеърлари ҳам бир неча бор нашр этилди.

Бобур ўзбек адабиётида ўзининг нозик лирик асарлари билан ҳам машҳурдир. Унинг ҳаёти ва адабий фаолияти Мовароуннаҳрда сиёсий ҳаёт ниҳоят мураккаблашган феодал гуруҳларнинг бошбошдоқлик ҳаракатлари авжига чиққан ва Темурийлар давлатининг инқирози давом этаётган бир даврга тўғри келган эди. Бундай мураккабликлар инъикосини «Бобурнома»да кўрган бўлсак, шоир руҳиятида қандай акс этгани эса, унинг шеърларида намоён бўлади. Мовароуннаҳрни бирлаштиришга уринишлари натижа бермагач, Бобур руҳан қийиналган, амалдорларнинг хиёнатлари таъсирида умидсизликка тушган кезлардаги кайфияти шеърларида акс этган. Кейинчалик ўз юртини тарк этиб, Афғонистон ва Ҳиндистонга юз тутганда Бобур шеъриятида Ватан туйғуси, Ватан соғинчи, унга қайтиш умиди мавж ура бошлади.

Толеъ йўқки жонимға балолиғ бўлди,
Ҳар ишниким, айладим хатолиғ бўлди,
Ўз ерин қўйиб Ҳинд сори юаландим,
Ёраб, нетайин, не юз қоролиғ бўлди.

Шу билан бирга Бобур лирикасида шеъриятнинг асосий мазмуни бўлган инсоний фазилатлар, ёр васли, унинг гўзаллиги, унга чексиз муҳабат, ҳижрон азоби, айрилиғ аламлари ва висол қувончлари ниҳоят гўзал ва моҳирона ифода этилган.

Хазон япроғи янглиғ гул юзунг ҳажрида сарғардим,
Кўруб раҳм айлагил, эй лола руҳ, бу чеҳраи зардим.
Сен эй гул, қўймадинг саркашлигингни сарвдек ҳаргиз,
Аёғингга тушуб барги хазондек мунча ёлвордим.

Бобур ўз лирик шеърларида ҳар доим одамларни яхшиликка, адолат, инсонпарварликка, юксак инсоний туйғуларни қадрлашга чақирди:

Ҳар кимки вафо қилса, вафо топқусидур,
Ҳар кимки жафо қилса, жафо топқусидур.
Яхши киши кўрмағай ёмонлиғ ҳаргиз,
Ҳар кимки ямон бўлса, жазо топқусидур.

Бобур лирик шеърлари ва тарихий «Бобурнома»сидан ташқари, ислом қонуншунослиги ва бошқа соҳаларда ҳам асарлар яратган. 1522 йилда ўғли Ҳумоюнга атаб ёзган «Мубаййин» номли асарида ўша замон солиқ тизимини, солиқ йиғишнинг қонун-қоидаларини, шариат бўйича кимдан қанча солиқ олиниши ва бошқа масалаларни назмда изоҳлаб берган. «Хатти Бобурий» деб аталган рисоласида араб алифбосини туркий тиллар, хусусан, ўзбек тили нуқтаи назаридан бирмунча соддалаштириб беришга ҳаракат қилган. У, тажриба сифатида «Хатти Бобурий» алифбосида Қуръони Каримни кўчирган. Бобурнинг аруз вазни ва қофия масалаларига бағишланган «Муфассал» номли асари ҳам бўлганлиги маълум, бироқ бу асар бизгача етиб келмаган.

Бобур ўзининг маълум ва машҳур асарлари билан тарихнавис адиб, лирик шоир ва ижтимоий масалалар ечимига ўз ҳиссасини қўшган олим сифатида халқимиз маънавий маданияти тарихида муносиб ўрин эгаллайди.

Академик Азимжанова С, тарих фанлар номзоди Валиева.

Хондамир (1473-76-1534)

2014-01-24T17:09:01Z

Ҳиротлик тарихчи Хондамир (тўла исми Ғиёсиддин Муҳаммад ибн Хожа Хумомуддин ибн Хожа Жалолуддин Муҳаммад ибн Бурҳонуддин) ўз асарлари билан XVI аср бошларида фан тараққиётига кириб келган алломалардандир. Унинг ҳаёти, ижоди ҳақида ўз асарлари, замондошлари ёзиб қолдирган оз-моз маълумотлардан ташқари, деярли бошқа маълумот йўқ.

Она томонидан у «Равзат ус-сафо» («Мусаффолик боғи») муаллифи, машҳур тарихчи Мирхонднинг набираси бўлган. Отаси Хожа Хумомуддин Муҳаммад ибн Хожа Жалолуддин Муҳаммад ибн Хожа Бурҳонуддин Муҳаммад Шерозий ўз замонининг зиёлиларидан эди ва Султон Маҳмуд Мирзо Темурийнинг (Ҳисори Шодмон ва Бадахшонда ҳукмронлик қилган) вазири бўлган.

Хондамир 1473—1476 йиллар орасида Ҳирот шаҳрида туғилган ва ўша ерда таълим олган бўлса керак, деб тахмин қилинади. У тарих, адабиёт ва иншони пухта эгаллаб, ўз замонасининг йирик олими сифатида ном қозонган тарихчидир.
Хондамирнинг олим сифатида шаклланишида маърифатпарвар шоир Мир Алишер Навоийнинг ҳиссаси катта бўлиб, у бўлажак олимга, ўзининг жуда бой кутубхонасидан фойдаланишга рухсат берган ва шу билан бирга илмий ишларига раҳбарлик қилган.
Тарихчининг ўзи ҳақида келтирган маълумотлардан шу нарса маълумки, у ёшлик чоғидаёқ Навоий қўлига келган, дастлаб унинг кутубхонасида кутубхоначи, кейинроқ эса мудир бўлиб ишлаган.
Алишер Навоий вафотидан сўнг, Хондамир Хуросондаги сиёсий воқеалар гирдобига тушиб, дастлаб Балхга Султон Ҳусайн Бойқаронинг тўнғич ўғли Бадиуззамон Мирзо саройида хизмат қилади. Айни шу пайтда Бадиуззамон Қундуз ҳокими Хисравшоҳни Шайбонийхон (1500-1510) лашкари томонидан кутилаётган ҳужумдан Хуросонни ҳимоя қилишда иштирок этишга оғдириш орзусида юборилган элчилар қаторига Хондамир ҳам қўшилиб, шахсан ўзи Бадиуззамоннинг махсус топшириғини бажарди. Шу даврда унга «садр» унвони берилган. Хондамир бироз фурсатдан сўнг яна Бадиуззамон топшириғига биноан Шайбонийхонга қарши тузилган иттифоққа Кандаҳор ҳокимини бирлаштириш мақсадида у ерга жўнатилди. Аммо Бадиуззамон қизининг вафоти туфайли Хондамир сафарни тўхтатиб, Ҳиротга қайтишга мажбур бўлган ва 1506 йили Шайбонийхон Ҳиротнинг забт этишини шоҳиди бўлган ҳамда Хуросон маркази Ҳиротни топширишдаги шартларни ишлаб чиқишда иштирок этган.
Сулолалар ҳукмронлиги ўзгаргандан сўнг, Хондамир Темурийлар сулоласининг тарафдори бўлганлиги боис, Ҳиротдан кетишга қарор қилади ва 1507 йилдан то 1510 йилгача Шимолий Афғонистондаги Башт қишлоғида ижод билан шуғулланади. Ҳирот тахтига Сафавийлар сулоласи, унинг асосчиси Шоҳ Исмоил (1407—1424) келиши биланоқ, 1510 йили Хондамир Ҳиротга қайтиб келади. Шоҳ Исмоил вафотидан сўнг (1527) Ҳиротдан буткул юз ўгириб, Кандаҳорга, 1528 йили у ердан Бобурийлар пойтахти Аграга (Ҳиндистон) Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳузурига ўтади.
Хондамир Аграга келгач, Бобурнинг яқин одамлари қаторидан жой олади ва 1529 йили Бобурни Бенгалия ва Ганг дарёси соҳили томон қилган юриши пайтида кузатиб боради. Бобур вафотидан сўнг, унинг вориси Ҳумоюннинг (1530-1556) хизматида бўлиб, 1534 йили у билан бирга Гвалиорда бўлади ва Гужоратга қилган юришида қатнашади. Айни вақтда, у «Ҳумоюннома» асарини ёзади ва бу хизмати учун «Амир ал-муаррихин» («Тарихчилар амири») унвонига сазовор бўлади. Хондамир 1534 йили Ҳумоюн билан Мандуга қайтиб келаётганда вафот этади. Унинг васиятига кўра жасади Деҳлидаги қабристонга — Низомиддин Авлиё, шоир Хусрав Деҳдавийлар ёнига дафн этилади.
Хондамирнинг икки фарзанди — бирининг исми Амир Маҳмуд, иккинчиси Саййид Абдулхон бўлган. Амир Маҳмуд Шоҳ Исмоил ва Шоҳ Тахмасп (1524—1576) ҳукмронлик қилган давр тарихини ёритган асар муаллифи бўлиб, асар Муҳаммадхон Шарафиддин Такалийга бағишланган. Ушбу асар «Равзат ус-Сафавия» («Сафавийлар боғи») да келтирилган маълумотга кўра, ўша давр олимлари орасида катта эътибор қозонган.
Хондамир бутун умри давомида, тахминан ўн учта асар ёзган бўлса, бизгача шу асарларнинг саккизтаси етиб келган.
Муаррихнинг «Маъосир ул-мулук» («Ҳамаср подшоҳларнинг тарихи») асари Алишер Навоий илтимосига кўра ва унга миннатдорчилик изҳори тариқасида 1498-1499 йилларда ёзилган. Бу асар подшоҳ ҳамда қадимги донишмандларнинг хайрли ишлари ҳақида айтилган ҳикматнамо гапларни ўз ичига олади. Жумладан, Қаюмарсдан Ануширвонгача, Одам Атодан Бузургмеҳргача бўлган ҳамда Муҳаммад пайғамбар ва имомлар ҳақида битилган нақллардан иборат. Сўнгра муаллиф Уммавийлар, Аббосийлар, Сомонийлар, Ғазнавийлар ва бошқа сулолаларга тегишли ҳукмдорлар тарихи билан бирга Курд подшоҳлари ва турк хоқонлари тарихини ёритган. Асарнинг охирги қисмида Хусайн Бойқаро ва Алишер Навоийга замондош бўлган ҳукмдорлар, олимлар ва донишмандлар ҳақида маълумотлар ҳам берилган.

«Хулосат ул-ахбор фи баён ул-аҳвол ул-аҳёр» («Хайрли кишилар аҳволини баён этиш борасида хабарлар хулосаси») 1498-1499 йиллар орасида ёзилган бўлиб, бу асар ҳам Алишер Навоийга бағишланган. Унда Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоий замонида Ҳирот ва унинг атрофида олиб борилган улкан қурилишлар, қазилган сув иншоотлари, шунингдек, ўша замонда ўтган шоирлар, олимлар, математиклар, астрономлар, мусиқашунослар, шифокорлар, санъаткорлар ҳақида қимматли маълумотлар бор.

«Макорим ул-ахлоқ» («Олижаноб хулқпар») асари ҳам Алишер Навоийга миннатдорчилик рамзи сифатида ёзилган (лекин Навоий вафот этиб, Хондамир унга китобни тақдим этишга улгурмаган).

«Макорим ул-ахлоқ»да Хондамир Навоийнинг юксак инсоний фазилати, олижаноб ахлоқи, асарлари, унинг ташаббуси билан қурилган бинолар, унга замондош шоир, олим ва фозил кишилар, шунингдек, Хуросоннинг ўша даврдаги ижтимоий-сиёсий аҳволи, Навоий билан Ҳусайн Бойқаро орасидаги муносабатлар хусусида ҳикоя қилади.

Хондамирнинг «Дастур ул-вузаро» («Вазирлар учун қўлланма») асари Алишер Навоий илтимосига мувофиқ 1500 йили ёзилиб, Ҳусайн Бойқаро ва унинг вазири Амир Камолиддин Маҳмудга бағишланган. Орадан тўққиз йил ўтгач, 1509 йили асар қайта ишланган ва кенгайтирилган. Ундан Шарқ мамлакатларининг УН-ХУ1 асрлардаги тарихи, жумладан, Мовароуннаҳр ва Хуросонда Темурийлар сулоласи инқирозига қадар ўтган вазирлар, Чингизхоннинг вазири, кейинроқ мўғулларнинг Хитойдаги ноиби, хоразмлик Маҳмуд Ялавоч ҳамда унинг ўғли Чиғатойхоннинг Мовароуннаҳрдаги вазири Масъудбек тўғрисида маълумотлар жой олган.

Алломанинг «Номаи номи» («Атоқли номалар»)сида 1522 йидда кечган воқеалар баён қилинган (Асарнинг «Иншои Ғиёсиддин» ёки «Иншои Ғиёсий» деган номи ҳам бор). Китоб иншо илмига оид (стилистика, турли мактуб ва фармонларни ёзиш қоидалари) бўлиб, Шарқ мамлакатларида ўтган турли табақадаги тарихий шахсларга (шоҳдар, амирлар, садрлар, қозилар, шайхлар, шоирлар) дойр маълумотлар, подшоҳ ва хонларнинг ёрлиқ ҳамда фармонларидан намуналар, уларни битиш тартиблари ҳам баён этилган. Асарнинг қиммати шундаки, асар баъзи бир муҳим мансабларнинг (парвоначи, мунший, муставфий, иҳтисоб (муҳтасиб), қалантар, мубашшир, ҳофиз) келиб чиқиши, бундай мансаб эгаларининг ҳақ-ҳуқуқлари, вазифалари хусусида сўз юритади.

Мирхонднинг «Равзат ус-сафо фи сират ул-анбиё ва-л-мулук ва-л-хулафо» («Халифалар, подшоҳлар, авлиёлар ҳаётига оид мусаффолик боғи») асарига Хондамир томонидан 1522 йидда ёзиб тугатилган илова (7-жилд) ва «Жуғрофий қўшимча» қисмлар мавжуд. Еттинчи жилд мазмунан Хондамирнинг «Ҳабиб ус-сияр» асарининг учинчи жилд учинчи қисм иккинчи ярми мазмуни билан мосдир. Асарнинг «Жуғрофий қўшимча»си, тахминан 1495 йили Мирхонд томонидан ёзила бошлаган ва 1523 йилда Хондамир унинг давомини ёзиб тугатган. Асар мазмуни ҳам «Ҳабиб ус-сияр»га кирган матндан ташкил топган ва бу ўринда воқеаларни «Ҳабиб ус-сияр» орқали ўрганган маъқулроқ деб ўйлаймиз.

Хондамирнинг энг йирик асари «Ҳабиб ус-сияр» 1520—1524 йиллар мобайнида ёзилган ва вазир Каримуддин Хожа Ҳабибуллоҳ Соважийга бағишланиб, асар номи ҳам қисман шу вазир исми билан боғланган. Асарда қадим замонлардан, то 1524 йилга қадар Шарқ мамлакатларида, хусусан, Эрон, Афғонистон, Ироқ ва Марказий Осиёда содир бўлган воқеалар қаламга олинган. Унинг XV асрнинг сўнгги ва XVI асрнинг биринчи чорагида Мовароуннаҳр ҳамда Хуросоннинг умумий аҳволини акс эттирган учинчи жилд учинчи ва тўртинчи қисмларидаги маълумотлар янгилиги билан катта илмий қимматга эгадир.

Хондамирнинг «Ҳумоюннома» асари «Қонуни Ҳумоюн» номи билан ҳам машҳур бўлиб, Ҳиндистон подшоҳи Бобурий Ҳумоюн Мирзога бағишланган ва 1535 йили ёзиб тамомланган. Асардаги Ҳумоюн Бобурийлар давлатида ҳукмронлик қилган даврида жорий этилган янгиликлар, аҳволини уч табақага, ҳокимиятни эса тўрт идора усулига бўлиниши ва Ҳумоюннинг меъморчилик фаолияти ҳақидаги маълумотлар диққатга сазовордир.
Хондамирнинг қолган бешта асарининг фақатгина номлари маълум, холос. Булар: «Осор ул-мулук ва-л-анбия» («Подшоҳ ва пайғамбарлар ҳақида ҳикоялар»), «Ахбор ул-аҳёр» («Яхши инсонлар ҳақида хабарлар»), «Мунтахаб-и тарих-и Вассоф» («Вассоф тарихидан сай-ланма»), «Жавоҳир ул-ахбор» («Хабарлар гавҳарлари») ва «Ғаройиб ул-асрор («Қизиқарли сирлар») деб номланган асарларидир.

Навоий асарларидан шу нарса маълумки, Хондамир «Нақий» тахаллуси билан шеърлар ҳам битган, бироқ унинг шеърлар тўплами бизгача етиб келмаган, лекин айрим парчалар «Ҳумоюннома», «Макорим ул-ахлоқ» ва бошқа асарларида қисман учраб туради.

Юқорида келтирилган маълумотларга кўра, Хондамир Марказий Осиё, Афғонистон, Ҳиндистон тарихига оид асарлар яратган ва шу билан бирга жаҳон маданияти хазинасига муносиб ҳисса қўша олган.

Юсупова Д.

Абдураззоқ Самарқандий (1413-1482)

2014-01-20T05:25:37Z

Абдураззоқ Самарқандий ҳижрий 12-шаъбон, 816 (мелодий — 7 ноябр, 1413) йили Темурийлар давлатининг Ҳирот шаҳрида туғилди. Унинг тўлиқ исми Камолиддин Абдураззоқ, отасининг исми Жалолиддин Исҳоқ Самарқандийдир. Абдураззоқ Ҳиротда туғилганлигига қарамай «Самарқандий» деган нисба билан шуҳрат топганлигига сабаб, отаси Жалолиддин Исҳоқнинг асли самарқандлик бўлганлиги ва яна бўлажак тарихнависнинг ўзи ҳам бир неча муддат Самарқандда яшаганлигидир.

Абдураззоқ Самарқандий дастлабки таълимни Ҳиротнинг ўзида олган. Кейинчалик Ҳиротдаги Темурийлар саройида қозилик ва имомлик лавозимида бўлган отаси ва ўз даврининг зиёлиларидан бўлган акалари Абулғаффор, Абдулқаҳҳор, Абдулваҳҳоблар кўмагида тафсир, ҳадис, фиқҳ, тарих ва тил-адабиёт фанлари бўйича чуқур маълумот эгаси бўлиб етишган. Атоқли адиб Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис» асарида Абдураззоқ Самарқандийнинг мазкур илмлар бўйича яхши билимга эга эканлигини қуйидаги сўзлар билан тасдиқлайди: «Мавлоно Абдураззоқ... хушмуҳовара киши эрди... зоҳир улумин такмил қилиб эрди ва фазлиёти ҳам яхши эрди...»

Отасининг саройдаги тутган мавқеига кўра тахмин қилиш мумкинки, Абдураззоқ Самарқандий ҳам давлат ишлари билан яқиндан таниш бўлган. Унинг яхши таҳсил кўрганлиги, бу борадаги иқтидори баландлиги туфайли отаси вафотидан сўнг, 1437/38 йили, 24 ёшида Темурийлар саройига хизматга олиниши бежиз эмас. Шундан сўнг, то 50 ёшига қадар, аввал Шоҳрух, кейин Ҳирот тахтини эгаллаган бошқа Темурий ҳукмдорлар — Мирзо Абулқосим Бобур (1452—1457), Султон Абу Саъид (1451-1469) ва тахтга ўтирган бошқа шаҳзодалар саройида давлат ишлари билан банд бўлади. Унинг замондоши Абдулвосе ан-Низомийнинг ёзишича, Абдураззоқ «хоқони саъид (яъни Шоҳрух)нинг давлати замонида узоқ муддатлар шуҳратли ишларни бажаришни бўйнига олган, баъзи соҳибдавлат шаҳзодаларнинг хиз-матида садоратлик олий мансабига етишган, баъзи бошқаларнинг мулозиматида эса ноиблик ва хосликка эришган».

Бироқ Абдураззоқнинг ўзи асарларида мазкур садоратлик лавозимларини эслатмаса-да, тарихий воқеалар сирасидан унинг Темурийлар давлати хорижий дипломатик муносабатларни олиб бориш-да муҳим рол ўйнаганлиги англашилади.

XV асрнинг биринчи ярмида Темурийлар давлати билан Рум (Ки-чик Осиё), Миср, Ҳиндистон, Хитой ва бошқа мамлакатлар орасида дипломатик алоқалар йўлга қўйилган эди. Бу алоқаларнинг амалга оширилишида Абдураззоқ Самарқандийнинг ҳам фаол иштирок этганлигига, унинг ўз элчилик сафарлари ҳақида келтирган ахборотлари яққол далил бўлаолади. Чунончи «Матлаъи саъдайн»га киритилган «Ҳиндистон сафари достони ва у ернинг ажойиб-ғаройиботлари» деб номланган ўз сафар эсдаликларида Абдураззоқ Самарқандий 1442 йили Шоҳрух томонидан жанубий Ҳиндистонга юборилган элчиларга бошчилик қилганлигини ёзади. Элчилар 1442 йили 13 январда Ҳиротдан йўлга чиқиб, шарқи-жанубий Эрон, Арабистон, Хур-муз бандаргоҳи, Маскат, Арабистон денгизи орқали 1442 йил 17 ок-тябрида Колькуттага етадилар ва бу шаҳарда беш ой, Вижаянагарда эса 1443 йил охиригача туриб, сўнг орқага қайтадилар. Қайтишда яна денгиз йўли билан Хурмузга, у ердан 1444 йил декабр ойида Ҳиротга етиб келадилар.
Шу каби «Матлаъи саъдайн»да Абдураззоқ Самарқандийни Шоҳрух Гилонга ва бошқа ерларга элчиликка юборганлиги эслатилади.
Абдураззоқ охирги марта Мисрга элчиликка юборилаётган пайтида Шоҳрух вафот этади ва шу боис элчилик амалга ошмайди. Шу каби дипломатик алоқаларда Абдураззоқ кейинги Темурий ҳукмдорлар Абулқосим Бобур, Султон Абу Саъидлар даврида ҳам фаол иштирок этганлиги, унинг ўз сўзларидан маълум.
1463 йилга келиб эса Абдураззоқ Самарқандийнинг ўз илтимосига биноан уни давлат ишларидан озод этдилар ва Ҳиротдаги Шоҳрухия хонақоҳига шайхлик вазифасига тайинлайдилар. Ҳижрий 887 йил жумод ал-аввал (1482 йил, июл-август) ойида шу шаҳарда оламдан ўтади.

Абдураззоқ Самарқандий шеър, араб тили грамматикасига оид рисола ёзганлиги маълум бўлса-да, лекин унинг бизгача етиб келган ягона тарихий асари — «Матлаъи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн» («Икки саодатли юлдузнинг чиқиши ва икки денгизнинг қўшилиш жойи»)дир. Асар форс тилида ёзилган бўлиб, икки жилдни ташкил этади.

Асарни Абдураззоқ Самарқандий асосан 1467-1469 йиллар орасида ёзиб тамомлаган ва 1470 йили яна давом эттириб, шу йилнинг сафар ойида тугаллаган.

«Матлаъи саъдайн»нинг биринчи жиддида қисқа тарзда Чингизхон авлодидан бўлган Эрон ҳукмдори Абу Саъид (1316-1335) ҳақида сўзлагач, сўнг соҳибқирон Амир Темур тарихи бошланади ва умуман 1304 йилдан 1405 йилгача Марказий Осиё, Афғонистон, Эрон, Озарбайжон, қисман Ҳиндистон ва бошқа мамлакатлар тарихига оид маълу-мотлар келтирилади. Тарихий воқеалар баёни Амир Темурнинг 17-шаъбон, 807 (18 феврал, 1405) йили Ўтрорда вафот этганлиги, унинг набираси Халил Султоннинг Самарқандца тахтга ўтирганлиги билан тугалланади.

Иккинчи жилднинг сўз бошисида муаллиф Амир'Темур авлодла-ри ҳақида сўзламоқчи эканлигини айтиб, воқеаларни Шоҳрухнинг Ҳиротда тахтга ўтирган вақтидан (март, 1405) бошлайди. Сўнг Шоҳрух вафоти (1447)дан кейин ҳукмронлик қилган Темурийлар: Мирзо Абулқосим Бобур, Султон Абу Саъид ва бошқа шаҳзодалардан сўзлаб бўлгач, Ҳусайн Бойқаронинг Ҳиротда Ёдгор Мирзони қатл этиб, иккинчи марта тахтга ўтириши ҳақидаги маълумотлар билан асарни тугатади.

Абдураззоқ Самарқандий «Мутлаъи саъдайн»да тарихий воқеалар баёнини солнома тарзида жойлаштирган. Асарнинг муаллиф ўзи яшаган даврдан (XV аср ўрталари) илгариги қисмлари солномаси аввал ёзилган асарлар асосида тузилган. Бу ҳақда Абдураззоқнинг ўзи, 1427 йил воқеаларини якунлар экан: «Ҳофизи Абрунинг ёзгани... «Зубдат ут-таворихи Бойсунғурий» шу ерда тугади», дейди ва ўзининг асосий манбаи ушбу асар эканлигини таъкидлайди. Бундан кейинги йиллар тарихининг ёритилишига келсак, атиш мумкинки, уларнинг аксарини Абдураззоқ Самарқандий ўзи кўриб билган ёки шоҳидлар сўзларига асосланиб ёзган. Қандай бўлганидан қатъий назар «Матлаъи саъдайн» саҳифаларида баён этилган тарихий воқеалар, хоҳ Ҳофизи Абрудан олинган қисмлар, хоҳ ундан кейинги қисмлар бўлсин тадқи-қотлар учун манба сифатида муҳим аҳамиятга эгадир.

Маълумки, «Матлаъи саъдайн»да кўпроқсиёсий воқеалар баён этилган. Лекин шу билан бирга Темурий ҳукмдорларнинг мамлакатни иқти-содий, маънавий ва маданий ҳаётида ўйнаган бунёдкорлик роли ҳам Абдураззоқ Самарқандийнинг диққат марказида бўлган. Шунинг учун ҳам XV асрнинг деярли уч чорагида Самарканд ва Ҳирот шаҳарларидаги илм-фан, маданиятнинг юксаклиги ҳамда бу борада Мирзо Улуғбек, Мирзо Бойсунғур ва баъзи бошқа шаҳзодаларнинг фаолиятлари ҳам изчиллик билан ёритиб берилган.

Эътиборга сазовор томони шуки, Абдураззоқ Самарқандийнинг «Матлаъи саъдайн» асари ўз даврида шуҳрат топган ва бир қанча та-рихнавислар томонидан эътироф этилган. Сўнгра бу асар Темурийлар даври ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маданий ва халқаро муносабатлари тарихига оид нодир ва ишончли манба сифатида Оврўпода ҳам танилиб, унинг айрим қисмлари XIX асрдан бошлаб бир неча марта француз (Ланглэ, Катрме, Блоше), инглиз (Эллиот), рус тилларида чоп этилган.

«Матлаъи саъдайн»нинг форсча матни 1936 йили Лоҳурда (Покистон) матншунос олим Муҳаммад Шафе томонидан чоп этилган. Абдураззоқ Самарқандийнинг 1442—44 йиллардаги Ҳиндистон сафарномаси 1960 йили ўзбек тилида ва форсий танқидий матни билан, асарнинг 1405-1427 йиллар воқеалари (I жилд, 1-қисм) 1969 йили ўзбек тилида Тошкентда чоп этилди. 1992 йили эса «Матлаъи саъдайн»нинг шу қисмига киритилган Ғиёсиддин Наққошнинг Хитой сафари кундалиги ўзбек тилида чоп этилди. Асарнинг II жилд 2-3-қисмлари ҳам ўзбек тилидаги таржимаси амалга оширилган бўлса-да, ҳанузгача чоп этилгани йўқ.

А. Ўринбоев

Шарафиддин Али Яздий (вафоти — 1454 йил)

2014-01-20T05:20:53Z

Шарафиддин Али Яздий Марказий Осиё, Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларининг XIV ва XV аср бошларидаги тарихидан баҳс юритувчи машҳур «Зафарнома» асарининг муаллифи сифатида тарих зарварақларида мангу муҳрланган муаррихлардан бўлиб, унинг ҳаёти ва фаолияти асосан XV асрнинг биринчи ярмига тўғри келади.

Шарафиддин Али Яздий Эроннинг Язд шаҳрига қарашли Тафт мавзеида (Тафт-и-Язд деб ҳам аталган), тахминан XIV асрнинг охирги чорагида туғилган. Унинг таржимаи ҳоли ҳақидаги маълумотлар ўз асарлари ва замондошларининг асарларида келтирилган далиллар-дан иборат. Унинг отаси — Шайх Ҳожи ўз даврининг йирик олимларидан саналиб, тариқат аҳли — сўфийлар билан ҳамфикр бўлган. Манбаларда айтилишича, Шарафиддин Али ҳам ёшлигида Язд сўфийлари билан яқин алоқада бўлган.

Шарафиддин Али Яздийнинг бундан кейинги фаолияти ҳақидаги маълумотлар, унинг Шерозда Темурийлар саройида хизматда бўлганлиги билан боғлиқ. Шоҳрухнинг ўғли Мирзо Иброҳим Султон 1414 йили отаси томонидан Эроннинг Форс вилоятига (маркази Шероз) ҳоким қилиб тайинланади. 1435 йилгача Шарафиддин Али ана шу шаҳзоданинг саройида хизмат қилади.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Шарафиддин Алидан қолган илмий-адабий мерос, адабиёт ва тил услуби, шеърият назарияси, илми нужум, фалсафа, тасаввуфнинг назарий масалалари бўйича ёзилган асарлардир. «Шараф» тахаллуси билан шеърлар ёзганлиги ҳам маълум.

Яздийнинг 1446 йили Ҳиротга келгани, бу ердан Самарқандга Улуғбек хузурига борганлигини ҳам тахмин қилиш мумкин бўлса-да бироқ бу узоқ вақг давом этган эмас. Афтидан, Шоҳрух вафотидан (1447) кейин тез орада Шарафиддин Али ўз ватани Тафтга қайтиб келади ва бу ерда хонақоҳга жойлашиб, умрининг охиригача шундай яшайди. У ҳижрий 858 (1454) йили вафот этади, шу хонақоҳга дафн этилади.

Шарафиддин Али Яздий қаламига мансуб илми нужум, шеърият ва тариқат назариясига оид бир қанча асарлар борки, уларни бирма-бир санаб ўтишни лозим топдик:

1.    «Ҳулал-и мутарраз дар муаммо ва луғаз» («Муаммо ва топишмоқлар борасида безакли жома»).
2.    «Мунтахиб-и Ҳулал» (Мазкур асарнинг қисқартирилган баёни).
3.    «Мавотин ё манозир дар муаммо» («Муаммо фанида турар жой ва манзаралар»).
4.    «Қунҳ уз-зод дар илм-и вақф-и аъдод» («Ададлар мувофиқлиги илмида ҳақиқат чўққиси»).
5.    «Ал-Китоб фи илм-и устурлоб» («Устурлоб илми бўйича китоб»).
6.    «Девон-и Шараф-и Яздий» («Шарафи Яздийнинг шеърлар тўпла-ми»).
7.    «Ҳақойиқ ат-таҳлил» («Таҳяил, яъни «Ло илоҳа илла-л-лоҳ» нинг ҳақиқатлари»).
8.    «Шарҳ-и «Қасида-и бурда» («Қасида-и бурда»нинг шарҳи).
9.    «Шарҳ-и «Асамо-и Аллоҳ» («Аллоҳ исмлари»нинг шарҳи»).
10.    «Туҳфат ул-фақир ва ҳадят ул-ҳақир» («Фақирнинг туҳфасию ҳақирнинг ҳадяси»).
11.    «Муншаот» («Хатлар тўплами»).
12.    Махсус номга эга бўлмаган, аммо Амир Темурнинг тарихини шеърий баён этилган асар.

Ушбу асар номларидан кўриниб турибдики, Шарафиддин Али Яздий ўз даврининг анчагина билимлари бўйича озми-кўпми маълумотга эга бўлган. Шунинг учун ҳам у Темурий шаҳзодалар саройида хизматга таклиф этилиб, замондошлари орасида маълум даражада шуҳрат қозонган. Унинг тарихнавислик фани намояндалари қаторидан ўрин эгаллашига сабаб бўлган «Зарафнома» асарининг битилиш тарихи ҳам муаллифнинг ўз даврининг етакчи муаррихларидан бири бўлганлигини кўрсатиб турибди.

«Зарафнома» асари — «Фатҳномайи соҳибқирон», «Тарихи жаҳокушойи Темурий» деган номлар билан ҳам аталади, лекин тарих фанида у кўпроқ «Зафарнома» номи билан машҳур. Асар тузилиши жиҳатидан икки қисмга: Темурдан олдинги давр тарихидан умумий тарзда сўзловчи «Муқаддима» ва бевосита Темур даври тарихини ёритувчи асосий қисмга бўлинади. Ҳар бир қисм учун алоҳида-алоҳида ёзилган, кўп жиҳатдан муштаракликка эга бўлган сўз бошиларда муаллиф мазкур қисмларнинг ёзилиш тарихини ёритиб беради. У ҳар икки қисм ҳам Шоҳрухнинг ўғли Иброҳим Султоннинг ташаббуси билан ёзилди, деб кўрсатади.

Муаллифнинг таъкидлашича, Иброҳим Султон ўз бобоси Амир Темур ҳақида махсус китоб ёзилишини ният қилган ва ҳижрий 822 (1419-20) йилда ўз вақтида бахший ва муншийлар томонидан Темур ҳақида туркий, форсий тилларда ёзиб қолдирилган мавжуд маълумотларни йиғиб келтириш ҳақида фармон чиқарган. Бу иш амалга ошгандан сўнг мазкур маълумот-ҳужжатларни ўрганишга киришилган.

«Муқаддима»да бу ҳол қуйидагича баён этилган: «Тўпланилган маълумотлар воқеаларни ўз кўзи билан кўрган кишилар ҳикояси билан таққослаб бўлингач, бу маълумотлар билан Шарафиддин Али танишиб чиқиб, Иброҳим Султонга ахборот бериши лозим бўлган. Иброҳим Султон маъқуллагандан кейин эса Яздий «Муқаддима»ни тузишга киришган».

Темур давридан баҳс этувчи қисм — «Зафарнома»нинг бош сўзбошидан қуйидагиларни билиб оламиз: «Подшоҳликнинг барча томонларидан Темур ҳақидаги туркий ва форсий тилларда баён қилинган ҳикояларнинг ҳамма шеърий ва насрий нусхалари тўпланиб бўлингач, маълумотлар билан танишиш учун учта гуруҳ тузилган. Туркий ва форсий тилларнинг билимдонлари икки гуруҳни, воқеаларни ўз кўзи билан кўрганлар эса бир гуруҳни ташкил этганлар. Дастлаб Темур ҳақидаги ҳар бир ҳикоя ўқилган, агар унинг мазмуни воқеаларни ўз кўзи билан кўрган кишининг талқинига тўғри келмай қолса, Иброҳим Султон ҳақиқатни тиклаш учун турли шаҳарларга чопарлар юбориб, мазкур воқеани Темурнинг яна бошқа замондошларидан суриштирган ёки қўшимча маълумотлар тўпланган. Ана шу қўшимча гувоҳлар ҳикоятларини ҳам тинглагач, Иброҳим Султон айтиб турган ва котиблар ёзиб борган. Шу тарзда асарнинг дастлабки хома-ки нусхаси тузиб чиқилган. Сўнг ана шу хомаки нусха асосида Шарафиддин Али Яздий «Зафарнома» асарини ёзган. Иброҳим Султоннинг қатъий буйруғига асосан китобни ёзиш вақтида саналар, жой номлари, улар орасидаги масофа ўлчовлари ҳақидаги барча маълумотлар жуда синчиклаб текширилиши лозим бўлган. Шарафиддин Али Яздийдан эса асарни жонли тил билан тушунарли қилиб ёзиш талаб этилган ва шунингдек, ҳужжатларга қатъий риоя қилиши, Иброҳим Султоннинг бевосита шахсий назорати остида тузилган дастлабки хомаки ёзувдан асло четга чиқмаслиги ҳамда ҳеч нарсани бўяб кўрсатмаслиги шарт қилиб қўйилган».
«Зафарнома» асарини ўқир эканмиз, Шарафиддин Али Яздий далилий маълумотларни келтириш борасида ҳақиқатан ҳам Иброҳим Султон қўйган шартларга риоя қилганлигини кўрамиз. Бироқ бу шартни асарнинг тил услуби, айрим шахсларнинг сифатларини ҳаддан зиёд тавсифлаш ҳолларига нисбатан риоя қилинган деб бўлмайди. Асар тил услуби жиҳатидан форс тилининг ўша XV аср адабий услубини мукаммал билган саводхон учун мўлжалланган, ҳатто уни ўз даври учун тарихий воқеалар асосида ёзилган бадиий асар сифатида ҳам қабул қилиш мумкин.

Асарнинг «Муқаддима» қисмини Шарафиддин Али Яздийнинг ўзи «Тарихи жаҳонгир» деб номлаган, лекин фанда «Муқаддима» номи билан машҳур ва «Зафарнома»нинг ажралмас қисми ҳисобланади. Шу билан бирга, ҳажми катта бўлганлиги туфайли бўлса керак, қўлёзма нусхалари алоҳида мустақил асар сифатида ҳам тарқалган. У сўзбоши, икки фасл ва хотимадан иборат.

«Муқаддима»дан кўзда тутилган мақсад Темур шажарасини баён этиш ва унинг ўзидан олдин ўтган ҳукмдорлардан давлат арбоби ва лашкарбоши сифатидаги устунлигини исботлаб беришдан иборатдир. Шу муносабат билан муаллиф туркий қабилаларнинг келиб чиқиш тарихи ва Чингизхоннинг тўрт улус тарихини, XIV аср биринчи ярмида Марказий Осиё ва унга қўшни мамлакатлардаги сиёсий вазиятни баён этади, тарқоқлик ва ўзаро урушларнинг кучайишини ва бу ҳол Мовароуннаҳрда марказлашган давлат тузган Темурнинг тарих майдонида пайдо бўлишига бир қадар шарт-шароит яратилганлигини кўрсатиб беради. Шу нуқтаи назардан қараганда Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»га Темур даври тарихидан ташқари, ундан олдинги асрлардаги тарихни ҳам (гарчи умумий тарзда бўлса ҳам) киритиши тасодифий эмас.

«Зафарнома» асарининг асосий қисми эса муаллифнинг дастлабки режасига кўра, учта мақоладан иборат бўлмоғи лозим бўлган. Биринчи мақола Темурга, иккинчиси, унинг ўғли Шоҳрухга ва учинчиси, Шоҳрухнинг ўғли ва Шарафиддин Али Яздийнинг ҳомийси Иброҳим Султонга бағишланиши кўзда тутилган. Бинобарин, «Зафарнома» асари фақат Темурнигина эмас, балки Темурий шаҳозадалар Шоҳрух (1405—1447) ва Иброҳим Султон (1414—1435) лар ҳукмронлик даври тарихини ҳам ёритиши керак бўлган. Бироқ «Зафарнома»нинг ҳозирда, фанда маълум бўлган қўлёзма нусхаларида кейинги икки мақола йўқ, улар ёзилмаган ёки бизгача етиб келмаган.

Шарқ тарихнавислигининг энг нодир ёдгорликларидан бири ва Амир Темур даври тарихининг бирламчи манбаларидан бўлган «Зафарнома» узоқ вақтдан буён шарқшунос тадқиқотчилар диққатини ўзига жалб этиб келмоқда. Далилий маълумотларнинг тўлиқлиги ҳамда ишончлилиги туфайли у ўша давр манбалари орасида ҳанузгача муҳим ўрин эгаллайди.

XV ва XVI асрларда «Зафарнома» қаҳрамонлик қиссаси жанрида икки марта шеърий йўл билан ўзбек тилида Лутфий, форс тилида Абдураҳмон Жомийнинг жияни Хотифий (вафоти — 1521) томонидан куйланган эди. XVI аср бошларида Шайбонийларнинг дастлабки вакилларидан Кучкунчихон (1510—1530) топшириғига мувофиқ Муҳаммад Али ибн Дарвеш Али Бухорий томонидан «Зафарнома» ўзбек тилига таржима қилинган. Адабиётларда Ҳофиз Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Ажамий томонидан асарнинг турк тилига таржима қилинганлиги ҳақида ҳам маълумот бор. Булардан ташқари «Зафарнома» 1822-1823 йилларда Хивада Худойберди ибн Қўшмуҳаммад Сўфи ал-Хивоқий томонидан ўзбек тилига қисқартириб таржима қилинганлиги ҳам маълум.

XVIII асрдан бошлаб «Зафарнома»нинг айрим қисмлари француз (Пети де ла Кроа, 1713), инглиз (Ж. Дарби, 1723) ва рус тилига ҳам таржима қилинган. Асарнинг форсча матни эса 1887—88 йилларда Калькуттада (Ҳиндистон), 1958 йили Теҳронда (Эрон) чоп этилган. Бироқ бу нашрларда асарнинг «Муқаддима» қисми ҳамда зарурий кўрсаткичлар берилмаган. 1972 йили Тошкентда асарнинг ҳар икки қисмини қамраган Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институтида сақланаётган 4472-рақамли қўлёзманинг факсимил нашри амалга оширилди. Бунда тарихий манбалар илмий нашри учун зарурий бўлган сўзбоши ва турли кўрсаткичлар билан бирга асар матнининг ҳар хил нусхалари ва нашрлари орасидаги фарқлар ҳам қайд этилди.

Кейинги йилларда Шарқшунослик институтида «Зафарнома»ни ҳозирги ўзбек тилида илмий изоҳпи таржимасини нашрга тайёрлаш устида ишлар олиб борилмоқда. Асарнинг кичик бир қисми соҳибқирон Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги олдидан, 1994 йилда чоп этилди.

А. Ўринбоев

Низомиддин Шомий (XIV аср — XV асрнинг боши)

2014-01-20T05:14:17Z

Марказий Осиёнинг ХIV-ХV аср, яъни Темур ва Темурийлар даврида яшаб ижод этган моҳир тарихнавис, ёзма ёдгорликларнинг энг дастлабкиларидан бири — Амир Темур топшириғи билан ёзилган. «Зафарнома» асарининг муаллифи Низомиддин Шомийдир.

Низомиддин Шомий ҳаёти ва ижоди ҳақида ўз асарларидан баъзи бир кичик-кичик лавҳалардан ташқари Ўрта асрлар ёки ҳозирги замон манбаларида маълумотлар жуда кам. Туғилган йили номаълум. Унинг Шомий ёки Шанби Ғозоний нисбаси асосида, у аслида Табриз чеккасидаги Шанби Ғозон деб аталган мавзедан бўлган, деб тахмин қилинади. Мавлоно Низомиддин 1398 йилнинг август ойида Амир Темур аскарлари Бағдод шаҳрини забт этганликлари ҳақидаги воқеаларни қаламга олар экан, ўзи биринчи бўлиб шаҳардан чиққанлиги, ҳазрат Соҳибқирон билан учрашиб, суҳбатида бўлганлигини эслатиб ўтади («Зафарнома», Тауэр нашри, 1-жилд, Байрут, 1937 й., 139-бет.). Демак, у 1398 йили Боғдодда яшаган ва унинг Амир Темур билан биринчи учрашуви ана шу йили содир бўлган. Амир Темур билан иккинчи учрашуви эса «Зафарнома»нинг 1400 йил воқеалари баёнида учрайди. Ўша йили октябр ойида Амир Темур Шом (Сурия) чегарасида жойлашган Ҳалаб шаҳрини қамал қилган. Муаллифнинг ёзишича у ўша вақтда Ҳижоз сафарига кетаётган экан, шаҳар муҳофазачилари ундан шубҳаланиб тўхтатганлар ва қалъа рўбарўсидаги бир бинога қамаб қўйганлар. Бу ердан у қалъанинг забт этилишини ўз кўзи билан кўрган (Уша жой, 227-бет). Шу давр муаррихларидан бўлган Ҳофизи Абрунинг ёзишича, жангдан сўнг Жалол ус-Ислом номли бир амир Низомиддин Шомийни Амир Темур ҳузурига олиб келган, ҳазрат Соҳибқирон унга илтифотлар кўргазиб, яхши қабул қилган («Зафарнома», Тауэр нашри, 2-жилд, Прага, 1956 й. 160-бет).

Жумладан, Ҳофзи Абру яна 1412 йил воқеаларини баён этар экан, Низомиддин Шомийни марҳум сифатида тилга олади (Ўша жой, 14-бет).
«Зафарнома»нинг ёзилиш тарихи ҳақида шуни таъкидлаш лозимки, Мавлоно Шомийнинг ўзи берган маълумотга кўра, ҳижрий 804 йили (1401 йил 11 августдан 1402 йил 1 август оралиғи) Амир Темур уни ҳузурига чорлаб, ўз юришлари битилган йирик бир асар яратишга ундаган. Соҳибқирон ўша даврга қадар мунший ва котиблари тарафидан тузилган битиклар уни қониқтирмаганлигини айтган. Ёзилажак асар бир томондан, авом халққа тушунарли, содда, равон тилда ва айни пайтда маърифатли кишилар эътиборига ҳам лойиқ тарзда ёзилишини уқгирган. Мавлоно Низомиддин бу масъулиятни ўз бўйнига олган («Зафарнома», 1-жилд, 10-11-бетлар).

Табиийки, бу учрашувдан сўнг Низомиддин Шомий сарой тарихчиси сифатида Амир Темурнинг кейинги барча юришларида унга ҳамроҳлик қилган. 806 йил муҳаррам ойида (1403, июл-август) Грузиядаги Биртис қальаси забт этилишини ёзар экан, Низомиддин Шомий бу воқеани ўзи кузатганлигини айтади. Шомий юришлардан бирида ийди рамазон муносабати билан йиғилган жамоага ваъз айтиб, сўнг ийд намозида пешнамозлик қилган. Бу воқеани машҳур тарихнафис Шарафиддин Али Яздий шундай тавсифлаган: «Шу йил рамазон ийдини (806/1404) ҳазрат Соҳибқирон Оби-Оғлиқ ёқасида кутди. Замонанинг балоғатли фузалоларидан бўлган ва ҳазрат Соҳибқироннинг эзгуликлари ва фахрли ишларидан бир қанчасини баён қалами билан ифодалаган Маволоно Низомиддин Шанбий йид хутбасининг қироатига ва намозига киришди» (Яздий, «Зафарнома», Тошкент, 1972, 449-6).

Тахминан, шу вақтда, ёхуд бир неча ҳафта кейин Мавлоно Низомиддин Соҳибқирон юришларини 1404 йил баҳоригача етказиб, асарни тамомлаган ва уни Озарбайжондан Самарқандга қайтиш тарадуддида бўлган Амир Темурга тақдим этган (Бундан кейинги — Темур вафотигача (феврал, 1405) кечган воқеалар, кейинроқ Ҳофизи Абру томонидан «Зайл» — (Илова) тарзида ёзилган.

Низомиддин Шомий «Зафарнома» асарини ёзиш учун қандай манбалардан фойдаланганлиги хусусида, афсуски, на ўзининг ва на замондошлари асарида учрайди. Лекин «Зафарнома» асарини тадқиқ этиш натижасида Шомий қуйидаги манбалардан фойдаланганлигини тахмин қилиш мумкин:

а)    Амир Темурнинг котиблари назм, насрда форсий, туркий тилларида ёзган кундаликлар ва битиклар. Булар Низомиддин Шомий ва ундан кейинги муаллифлар даврида мавжуд бўлган бўлса ҳам, бизнинг даврларга етиб келмаган ёки ҳали топилганича йўқ;
б)    муаллифнинг ўзи кейинги 2—3 йил давомида Амир Темур юришлари шоҳиди бўлган ва ёзиб олган воқеалар;
в)    Амир Темурнинг Ҳиндистонга юриши билан боғлиқ воқеалар баён этилган Ғиёсиддин Алининг «Амир Темурнинг Ҳиндистонга юриш кундалиги» асари.
«Зафарнома» тарихий асар сифатида XIV-XV асрларда Темур ва Темурийлар ҳукмронлиги давридаги Марказий Осиё, Олтин Ўрдахонлиги, Озарбайжон, Эрон, Афғонистон, Ироқ, Сурия, Миср, Туркия ва бошқа мамлакатлар тарихига оид воқеаларни ўз ичига олган Асар муқаддимасида Амир Темур тарих саҳнасига чиққан 1360 йилга қадар Марказий Осиёда ҳукмронлик қилган чингизий ҳукмдорлар ҳақида қисқача маълумот берилган. Сўнгра Амир Темурнинг XIV асрнинг иккинчи ярми ва XV асрнинг бошида қилган юришларининг батафсил баёни келтирилган. Асар 1404 йил март ойида Амир Темурнинг Озарбайжонда Аррон Қаробоғида турганлигининг баёни билан якунланиб, унинг вафотигача, яъни, бир йилча вақт ичида содир бўлган воқеалар ёритилмай қолган.

Низомиддин Шомий асарида келтирилган воқеалар силсиласи кейинги тарихнавислар томонидан давом эттирилган. Жумладан, Темурийлар Шоҳрух Мирзонинг тарихнависи Ҳофизи Абру «Мажмуа» («Тўплам») асарини ёзар экан, Шомийнинг «Зафарнома»сидан ҳам фойдаланган ва воқеалар тизмасини Шоҳрух Мирзо ҳукмронлик қилиб турган 1420 йилгача давом эттирган. Кейинроқ, 1423 йили Шоҳрух Мирзонинг ўғли Бойсунғур Мирзо (вафоти — 1433) фармони билан Ҳофизи Абру тўрт жилддан иборат «Мажмуа ут-таворихи султония» («Султонга аталган тарихлар йиғиндиси») деб аталган асарни ёзишга киришган ва уни 1427 йил воқеаларининг баёни билан тугатган.

Низомиддин Шомийнинг «Зафарнома» асари ўзида жамланган тарихий маълумотларнинг ишончлилиги билан XV-XVI асрларданоқ бошқа асарлар учун бош манбалардан бири бўлиб хизмат қилган. Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома», Абдураззоқ Самарқандийнинг «Матлаъи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн» («Икки саодатли юлдузнинг чиқиши ва икки денгизнинг қўшилиш жойи»), Фасиҳ Ҳавофийнинг «Мужмаи Фасиҳий», Муҳаммад Фазлуллоҳ Мусавийнинг «Тарихи ҳайрот», Хотифийнинг назмда битилган «Темурнома», Мирхонднинг «Равзат ус-сафо» («Поклик боғи»), Хондамирнинг «Ҳабиб ус-сияр» («Яхши хислатлар») ва бошқа бир қатор асарлар шулар жумласидандир. Уларнинг ҳар бирида илгариги асарлардаги воқеалар ҳар хил таҳрирларда қайтарилиши билан бирга бошқаларида учрамайдиган воқеалар тафсилоти ҳам мавжуд.

Шомий «Зафарнома»сининг фақат икки қўлёзма нусхасигина сақланиб қолган. Биринчиси, Амир Темурга тақдим этилган қўлёзмадан 1425 йилда кўчирилган нусхаси бўлиб, у Истамбулдаги «Нури Усмония» масжиди кутубхонасида, 3367-инвентар рақами остида мавжуд. Иккинчиси, муаллиф Амир Темурнинг набираси Мирзо Умар баҳодир ибн Мироншоҳ (вафоти — 1409)га тақдим этган қўлёзмадан 1434 йили кўчирилган нусха бўлиб, у Лондондаги Британия музейи кутубхонасида, 23980-инвентар рақами билан сақланади.

Таниқли матншунос олим Феликс Тауэр мазкур қўлёзмалар ноқис бўлганлиги сабабли, уларни Ҳофизи Абрунинг «Зубдат ут-таворих» асари билан солиштириб тадқиқ этиш асосида «Зафарнома»нинг икки жилддан иборат илмий-танқидий матнини нашр эттирган. Биринчи жиддига фақат «Зафарнома» илмий-танқидий матни киритилган. Иккинчи жилдида эса нашрнинг сўзбошиси, қўшимчалар, нусхалардаги фарқлар берилган.

Асар кейинги вақтларда Шарқ ва Ғарб олимлари томонидан ўрганилиб, ундан қисқартирилган таржималар амалга оширилган. Жумладан, 1949 йили Анқарада Нежоти Луғол деган олим Ф. Тауэрнинг нашри асосида қисқартириб, турк тилида таржима қилган. Ундан ташқари, шарқшуносликка оид бир неча китобларда бу асардан терма таржималар эълон қилинди. Бу таржималар тўлиқ бўлмасада ноёб бўлиб қолган. Шуни назарга олган ҳолда кейинги йилларда ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номли Шарқшунослик институтида «Зафарнома»нинг ўзбек тилига тўлиқ илмий-изоҳли таржимаси Ҳофизи Абру «Илова»си билан бирга нашрга тайёрланди. Унга институтнинг со-биқ клмий ходими, марҳум Юнусхон Ҳакимжоновнинг Ф. Тауэр нашри бўйича қилинган дастлабки қоралама таржимаси асос қилиб олинган.

А. Ўринбоев

Фасиҳ Ҳавофий (1375-1442)

2014-01-18T17:34:29Z

Темур ва Темурийлар даврида яшаб ижод этган алломалардан бири Фасиҳ Аҳмад Жалолиддин Муҳаммад Ҳавофий 1375 йилнинг 28 сентябрида Хиротда туғилиб, шу ерда таълим-тарбия олгандан сўнг, 1405 йили давлат ишлари билан Самарқандга жўнатилгач, 1415 йилгача нуфузли амирлардан Алоуддин Али Тархон, кейин Шоҳрух Мирзо саройида хизмат қилган.

Таржимаи ҳол

Ҳаётининг сўнгги йилларида Шоҳрухнинг ўғли Бойсунқур Баҳодирхон саройида девонлик мансабига тайинланган. Бироқ кўп вақт ўтмай Темурийлар саройидаги хизматдан бутунлай четлаштирилган ва бизга маълум бўлган бирдан-бир асари "Мужма ут-таворих" ("Тарихий саналар йиғиндиси")ни ёзишга киришган. (Бу асар "Мужмаи Фасиҳий" ҳам деб юритилган).

Гарчи Ҳавовий ушбу тўпламни сарой ишларидан четлатилгандан кейин, яъни 1433-1442 йилларда тузган бўлса-да, бироқ китоб дебочасидаги ёзувда асардаги маълумотларни муаллиф илгарироқ тарихий китобларни ўқиб юрган кезларида қисқа-қисқа тарзда қаламга олиб юрган. "Бу нусхани, - дейди муаллиф дебочада, - узоқ йиллар давомида улуғларнинг тарихларидан ва салафларнинг китобларидан жамладим".

"Мужма ут-таворих" бизнинг давргача кам нусхада етиб келган. Шундай асар мавжудлиги ҳақида фақат XIX аср охирларидагина илмий адабиётда қисқача маълумотлар келтирилган. Бу асар В. В. Бартольд, Э. Браун, В. Розен, Дорн, X. Раверти сингари олимлар эътиборини тортган эди. Китоб муқаддима, икки мақола ва хотимадан иборат бўлиб, муқаддима Одам Атодан тортиб Муҳаммад пайгамбарнинг таваллудигача (570-580) бўлган тарихни ўз ичига олади.

Биринчи мақола "Муқаддима"нинг бевосита давоми бўлиб, "Пайғамбарнинг 53 ёшигача, яъни унинг Маккадан Мадинага қилган ҳижратига (622 йил) қадар бўлган тарихдан ҳикоя қилади. Асарнинг асосий ва катта қисми иккинчи мақола бўлиб, 622 йилдан 1442 йилгача бўлган воқеалар шарҳидан иборат.

Бизга маълум бошқа қўлёзма нусхаларда хотима учрамайди. Бу қисм муаллиф ватани бўлмиш Хирот шаҳри ҳақидаги баъзи маълу¬мотларни ўз ичига олиши кўзда тутилган.

Шунингдек, "Мужма ут-таворих"да Амир Темур авлодига бағишланган "Фойда" деб аталувчи бўлим бор. Асарда тарихий фактлар ўзига хос бир йўсинда шарҳланганки, воқеалар жараёни бир-бирига узвий боғланган, турли-туман тафсилотлар жуда қисқа тарзда баён қилиниб, содир бўлган йиллари тартиби билан жойлаштирилган. Биз учун "Мужма ут-таворих"нинг Ҳавовий яшаган даврга ва бунга бевосита яқин бўлган йилларга оид маълумотлари, яъни асар иккинчи мақоласининг охирги қисми қимматлироқдир. Шунинг учун бўлса керак, асарни нашрга тайёрлаган Маҳмуд Фарруҳ асар¬даги 1301-1442 йиллар воқеаларинигина ўз нашрига киритган. Шу йилларда содир бўлган сиёсий воқеаларга келсак, асарда Марказий Осиё ва Ўрта Шарқ мамлакатларида муғуллар ҳукмронлигининг инқирозга учраб, аста-секин емирилиб бориши, ажнабий ҳукмдорлар зулмига қарши ерли халқлар орасида норозлик ҳаракатлари акс эттирилган. 1365 йили Самарқандда тарқалган сарбадорлар ҳаракати тобора кучайиб, муғуллар ҳукмронлиги инқирозини тезлаштирганлиги, муғуллар давлати ўрнида Темур давлатининг ташкил топиши ва юксалиши каби муҳим воқеаларнинг хулосаси қисқа-қисқа баён этилиб, ой ва йиллари билан кўрсатилган.

"Мужма ут-таворих"да маданий турмушга, шоирлар, олимлар каби ўз даврининг кўзга кўринган зиёлилари ҳаётига оид маълу¬мотлар ҳам жуда куп учрайди. Ҳавовий айрим шахслар тўғрисида гапирар экан, уларнинг ёзиб қолдирган асарлари, вафот қилган йили, баъзан туғилган йилларини ҳам албатта эслатиб ўтади. Масалан, "Нузҳат ал-арвоҳ" ("Руҳлар ҳузурида") асарининг муаллифи Амир Саййид Олим ал-Ҳусайний вафот қилган йилини (1318 йил, 11 де¬кабрь) келтириб, шу билан бирга Хиротда ўлганлигини айтади унинг тасаввуфда шуҳрат топганлигини, Баҳовуддин Закариё Мултонийнинг муриди бўлганлигини ва бир қанча асар ёзганлигини эслатади.

Темур ва Темурийлар даврида олиб борилган ободончилик ишлари ҳақидаги маълумотлар ҳам диққатга сазовордир. Бу даврда бунёд этилган йирик мадрасалар, қазилган ариқлар ва бошқа ишларнинг бажарилган йилларини ҳам Ҳавовий мунтазам равишда қайд қилиб боради. Унинг маълумот беришича, Амир Темур Чингизхон даври¬да харобага учраган Банокат мавзеидаги шаҳарни 1382 йилда қайтадан тиклаб, унга Шоҳрухия деб ном берган. Шунингдек, 1403 йили Темур Байлакон шаҳрини (Аракс дарёсининг Курага қўшиладиган ерида жойлашган) ҳам қайтадан тиклаган ва у шаҳарга сув келадиган Барлос каналини қаздирган. 1404 йили эса Шоҳрух фармони билан Хирот шаҳри, унинг дарвозалари ва буржлари қайта тикланган.

Булардан ташқари, ҳар хил табиий офатлар, халқ бошига тушган қийинчиликлар ҳам алломанинг диққатидан четда қолмаган. "Мужма ут-таворих"да 1337 йили Хирот вилоятларидан бири бўлмиш Ҳавофда, 1363 йили Хиротда, 1405 йили Нишопурда содир бўлган зилзилалар, 1350 йили Яздда, 1388 йили Табризда, 1406 йили Хиротда воқе бўлган очарчилик ва қаҳатчилик, 1345 йили Хоразмнинг Журжониясида (Кўҳна Урганчга яқин), 1346 йили Табризда, 1459 йили Озарбайжонда тарқалган вабо касаллиги ҳақидаги маълумотлар ҳам келтирилган.

Шуниси эътиборга сазоворки, "Мужма ут-таворих" муаллифи ўзи яшаган даврга оид маълумотларни кўп ҳолларда кўриб-билганлари асосида ёзган, чунки у умрининг анчагина қисмини Темурий ҳукмдорлар хизматида ўтказганлиги учун, ўз даври ҳаёти билан яқиндан таниш бўлган, Темурийлар қўли остидаги вилоятларнинг аксариятини иш жараёнида бориб кўрган.

Ҳавовий воқеаларни бетараф туриб ёритишга ҳаракат қилганлигини тадқиқотчилар бир неча бор қайд этиб ўтганлар. В. В. Бартольд бу ҳақда шундай ёзган эди: "Шоҳрух даврида Аҳмад ибн Муҳаммад Фасиҳ ал-Ҳавовий ўзининг сарой кирдикорларидан холи бўлган "Мужмаи Фасиҳий" номли асарини яратди. Бу асар... катта бир тарихий жараённи ўз ичига олган бўлиб, унда воқеалар йилма-йил, бирин-кетин баён этилган. Асар мухтасар бўлишига қарамай, жуда фойдалидир, у бизга Ўрта Осиё ва Эрон шайхлари ҳамда адиблари ҳақида янги маълумотлар беради".

Шундай қилиб, Ҳавовийнинг "Мужма ут-таворих" асари XIV- XV асрдаги Марказий Осиё мамлакатларининг сиёсий ва маданий ҳаётига оид қимматли манбадир. Унда келтирилган тарихий воқеалар, саналар ва бошқа маълумотлар Темур ва Темурийлар даврини янада ойдинлаштиришга, бу давр тарихини янада яхшироқ билишга катта ёрдам беради.