Мақолалар

«Унутмайлик ва бошқа ҳеч қачон қайтарилишига йўл қўймайлик»

2019-10-22T09:56:26Z

«Унутмайлик ва бошқа ҳеч қачон қайтарилишига йўл қўймайлик»

Болалигимдан тарих билан қизиқаман. Аммо Ўзбекистоннинг 19- ва 20-аср бошларидаги тарихини яхши билмайман. Нега десангиз у вақтлар тарихини ўқисам юрагим қон бўлиб кетади, қийналиб кетаман… Шунинг учун ўша вақт воқеалари устида изланишлар олиб бораётган мутахасисларга қойил қоламан, барака топишисин! Улардан миннатдор бўлайлик, меҳнатлари қадрини билайлик!

Ҳазрат Фотиманинг вафоти

2016-07-12T11:04:29Z

Пайғамбар алайҳиссалом вафотларидан бери энди олти ой ўтган эди.
Ҳазрат Фотима хасталаниб қолди…
Ҳижратнинг ўн биринчи йили, рамазон ойининг иккинчи куни, душанба эди…
Шу пайтгача ора-сира касал бўларди, аммо бу сафаргиси уларга ўхшамади.
Яхши-ёмон кунларида уни ёлғиз қолдирмаган хўжайини яна ёнида эди.
– Болаларни олиб ташқарига чиқсангиз, яхши бўларди…
Паст овозда айтилган бу жумла ҳазрат Алининг юрагини тилкалади. Уни хафа қилмаслик учун ўзини тушунмаганликка олди. Болаларини онасига яқинлаштирди. Ҳазрат Фотима уларни бирма-бир қучиб эркалади. Сўнг ҳазрат Алига имо қилди. Юраги эзилиб, болаларини ташқарига чиқарди. Асмо бинти Умайс билан Умму Рафиъ киришди.
– Менинг ювинишим учун сув тайёрми, онажон?
– Ҳа.
Ҳазрат Фотима Умму Рафиъни «онажон» дерди. Чунки бу аёл унга доим оналик қилиб келганди.
– Менга сув қуйиб турасизми, онажон?
– Албатта, қизим.
Ҳазрат Фотима яхшилаб ювинди, аёллар ёрдамида энг яхши либосини кийди.
– Тўшагимни хона ўртасига солинглар.
– Хўп.
Аёллар ишларни бажаришаркан, нима юз бераётганини англаб, жуда изтироб чекишарди.
– Мени ётқизинглар. Юзимни қиблага қаратинг.
– Хўп.
– Энди мени ёлғиз қолдиринг!
– Аммо…
– Илтимос.
– Аммо…
– Роббимга дуо ва илтижо қилмоқчиман.
– !..
Дуо ва илтижога шунчалар берилиб кетдики, жони қандай чиқиб кетганини ҳам билмай қолди.
Овоз чиқмай қолганидан хавотирланиб уйга кирганлар ҳазрат Фотиманинг вафот этганини кўришди.
Шум хабар бир зумда бутун Мадинага тарқалди.
Пайғамбар алайҳиссалом қизи ҳам бу ёлғон дунёни тарк этганди.
Энди йигирма саккиз ёшга кирганди…
Бир фарзанди гўдак чоғида вафот этганди.
Ортида кўзлари ёш хўжайини ва беш фарзанди қолганди.
Пайғамбар алайҳиссаломнинг кенжа қизлари, ҳазрат Алининг суюмли завжаси ҳазрат Фотима вафот этганида Ҳасан саккиз, Ҳусайн етти, Умму Гулсум беш, Зайнаб уч, Руқийя икки ёшда эди. Ҳазрат Фотиманинг қабрига боқаркан, ҳазрат Алининг ёдига аёл вафотидан бироз олдин айтган гаплари тушди:
– Эй Али, вафотимдан сўнг уйланинг. Акс ҳолда, сиз ҳам, болаларим ҳам қийналиб қоласизлар. Аммо уларни ўгай она қўлида ҳам қолдиргим келмаяпти. Шу боис опам Зайнабнинг қизи Умомага уйланинг.
Гулларнинг гули бирма-бир дунёни тарк этишганди. Илоҳий тақдир шундай эди. Зотан, одамзотнинг қисмати шу эди. Бири келади, бири кетади…
Қиёматгача давом этади бу ҳол…
Аввал ҳазрат Руқийя…
Сўнг ҳазрат Зайнаб…
Ҳазрат Умму Гулсум…
Ва охирида ҳазрат Фотима…
Гулларнинг гуллари энди боқий дунёда яшаяжак эди. Ва севганларнинг кўнгилларида…
Улар гулларнинг гуллари эди.
Пайғамбар алайҳиссалом булбуллари эди.
Буни билган, кўрган англар.
Қурбон бўлсин унга жонлар.

"Гулнинг гуллари" китобидан таржима

Темур ва унинг аҳли

2016-06-07T07:59:12Z

МУҚАДДИМА

Дунё тарихида салмоқли ўрин эгаллаб кетган шундай буюк инсонлар борки, улар ҳақида ўнлаб, юзлаб асарлар ёзилса ҳам сўз ниҳоя топмайди. Шундай инсонлардан бири Соҳибқирон Амир Темур Кўрагон бўлиб, у ҳақида араб, форс, турк, рус, инглиз, ўзбек ва бундан бошқа бир қанча тилларда асарлар ёзилган ва бундан кейин ҳам ёзилади. Камина ҳам шу ёзилган асарлардан имкон қадар фойдаланган ҳолда Соҳибқироннинг ҳаётини аввалги асарлардан бироз фарқли усулда ёритишга ҳаракат қилиб бир рисола тузди. Бу рисола Амир Темур ва унинг завжалари, фарзандлари, келинлари, набиралари ҳамда эваралари билан қисқача танишиш учун қўлланма бўлади деб умид қиламан.
Рисола орқали фақат илмий маълумотлар тақдим қилиш мақсад қилинганлиги боис, маълумотлар имкон қадар қисқа, ортиқча сўз ва бадиий безаклардан холидир. У муқаддима ва уч бўлимдан иборат. Биринчи бўлим Амир Темур билан яқиндан танишишга қаратилган. Хусусан, унда Соҳибқироннинг ташқи кўриниши, ички дунёси, илми, табиати каби муҳим мавзуларда қисқача сўз юритилган.
Иккинчи бўлим Амир Темурнинг аҳли яъни аввал айтилгандек, завжалари, фарзандлари, келинлари, набиралари ва эваралари ҳақида бўлиб, бу бўлимдаги маълумотларни тайёрлашда асосан Турғун Файзиевнинг «Темурийлар шажараси» номли асаридан кўп фойдаландим. Шу билан бирга мавзуга доир бошқа бир қанча манбалардан ҳам қўшимчалар қилдим.
Учинчи бўлим Темур ва темурийлар ҳаётига оид муҳим саналар ҳақида. Унда Амир Темур ҳаётининг қисқача солномаси келтирилган. Бунда «Темурийлар шажараси», «Темурнома», «Етти иқлим султони» каби асарлар кўпроқ асқотди.
Рисолага киришишдан олдин ундаги баъзи истилоҳлар ҳақида бироз тўхталиб ўтсак. Маълумки, тарихий китобларда «ҳижрий» ва «милодий» деган атамалар кўп учрайди. Бу ҳақида кўпчилик маълумотга эга бўлса ҳам, эслатма сифатида аввало шу атамаларга тўхталсак.
Ҳозирги кунда дунё бўйича фойдаланиладиган йил ҳисоби милодий йил деб аталади. Унга Ийсо пайғамбар (алайҳиссалом)нинг туғилган йиллари асос қилиб ҳисобланади.
Ҳижрий йилга эса пайғамбар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг Маккадан Мадинага кўчиб ўтишлари – ҳижрат қилишлари асос қилиб олинган. Бу мусулмонларнинг йил ҳисоби бўлиб, у ҳалифа Умар ибн Ҳаттоб розияллоҳу анҳунинг даврида йўлга қўйилган.
Яна бир тўхталишимиз лозим бўлган атама бу қамарий ойларнинг номидир. Ҳижрий-қамарий йил ҳам ўн икки ойдан иборат бўлиб, уларнинг номи қуйидагича:
1.    Муҳаррам.
2.    Сафар.
3.    Робиъул аввал.
4.    Робиъус соний.
5.    Жумодул аввал.
6.    Жумодус соний.
7.    Ражаб.
8.    Шаъбон.
9.    Рамазон.
10.    Шаввол.
11.    Зулқаъда.
12.    Зулҳижжа.

Жой номларига ҳам тўхталиб ўтсак фойдадан холи бўлмас деб ўйлайман. Рисолада зикр этилган баъзи жой номларига изоҳ :

Балх – Шимолий Афғонистонда, ҳозирги мазори Шариф шаҳрининг ғарбида жойлашган қадимий шаҳар.

Кеш – Ўрта Осиёнинг қадимий шаҳарларидан бўлиб, араб географи Ёқубийнинг ёзишича, у VII асрда бунёд этилган. XIV асрдан эса Шаҳрисабз деб атала бошланади. Соҳибқирон Амир Темурнинг туғилган ватани бўлганлиги сабабли XIV – XV асрларда шаҳар ҳар томонлама обод бир ўлкага айлантирилди.

Мовароуннаҳр – сўзи арабча сўз бўлиб, маъноси «дарё орасидаги нарса (ер)»дир. Амударёдан шимолга қараб чўзилган Ўрта Осиё ерлари арабчада шундай аталган.

Мозандарон – Эроннинг Каспий денгизи сохилларида жойлашган вилоят.

Мохон қишлоғи – Ҳозирги Туркманистоннинг Марв шаҳри яқинидаги қишлоқ.

Қундузча – Самари ва Чистония шаҳарлари оралиғида жойлашган мавзе.

Рай – Эроннинг қадимий шаҳарларидан бири, 1220 йилда мўғуллар истилоси вақтида буткул ҳароб этилган; ҳозир Теҳрон яқинидаги ўртача шаҳар.

Сеистон – Эроннинг шарқида ва Афғонистоннинг ғарбида жойлашган. 1872 йилда Эрон ва Афғонистон ўртасида тақсим қилинган. Хилменд дарёсигача бўлган қисми Эронга, ундан шарқи эса Афғонистонга ўтган.

Табриз – Эрондаги қадимий шаҳарлардан бири; XIII-XV асрларда Султония шаҳри билан бир қаторда Ҳулогуйларнинг марказий шаҳарларидан бўлган.

Ўтрор – Арис дарёсининг чап сохилида, Арис Сирдарёга қуйиладиган мавзеда жойлашган шаҳар.

Шом – ўрта асрларда Сурия ва унинг ён атрофларидаги жойлар.

I БЎЛИМ

СОҲИБҚИРОН АМИР ТЕМУР

Таваллуди: Ҳижрий 736 йилнинг 26 шаъбон/милодий 1336 йилнинг 9 апрель куни Кеш (ҳозирги Шаҳрисабз)дан 13 км. масофа узоқликда жойлашган Хўжа Илғор қишлоғида таваллуд топган.
Исми: Темур.
Лақаби: Амир Темурнинг «Соҳибқирон», «Кўрагон», «Оқсоқ Темур», «Абул Музаффар» каби лақаблари бор эди.
Темурнинг «Соҳибқирон» деб аталиши сабаби бўйича бир қанча мулоҳазалар бор, лекин менимча, энг муносиби «соҳиби Қуръон» дея аталишидан шу лақаб келиб чиққан бўлиши мумкин. Чунки баъзи манбаларда Темур ёшлигиданоқ Қуръонни ёд олган, деб айтилган.
«Кўрагон» сўзи «хоннинг куёви» деган маънони билдиради. Амир Темур рақиби Ҳусайин ибн Мусаллабни мағлуб этгач, унинг беваси Сарой Мулк хоним – Қозонхоннинг қизини никоҳига олгач, хоннинг куёви сифатида «Кўрагон» унвонини олади. Амир Темур кейинроқ яна хоннинг қизига уйланган . Шунингдек, унинг ўғиллари, набиралари орасида ҳам хоннинг қизига уйланиб «Кўрагон» лақабини олганлар бор. Масалан, Муҳаммад Тарағай Мирзо Улуғбек Кўрагон.
Соҳибқирон Амир Темур бутун ҳаёти давомида қанчадан қанча мамлакатларни ўзига бўйсундирган бўлса ҳам, лекин ўзини расман хон деб сира эълон қилмади. Балки у хон авлодидан бўлган бир кишини расмий хон сифатида тайинлаб , мамлакатни ўзи бошқарди. У ўзи учун «хоннинг куёви» деган унвон билан кифояланар эди.
«Кўрагон» унвони барча тантанали маросимлар ва жума намозларида хутбага қўшиб ўқилар эди.
Соҳибқирон Амир Темурнинг номи тарихий манбаларда – туркчада «Оқсоқ Темур», форсчада «Темурланг» ва ғарбда «Тамурлен» деб ҳам номланади. Бунга сабаб Темур 1362 йилда Сеистон билан бўлган жангда ўнг қўли ва ўнг оёғидан оғир ярадор бўлади. Кейинчалик ўнг қўли деярли қуруқлашиб, ўнг оёғи оқсаб қолади.
«Абул Музаффар» - арабча сўз бўлиб, зафар яъни ғалабанинг отаси деган маънони билдиради. Соҳибқироннинг бу лақаби Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома» асарида учрайди.

Отаси: Тарағай.
Соҳибқироннинг отасини исми бўйича тарих китобларимизда баъзи мулоҳазалар бор. Хусусан, «Тарағай» сўзи маъно англатмайди деган кишилар Амир Темурнинг отасини исми Тарағай эмас, Тўрғай бўлган бўлиши мумкин, деган . Баъзилар Амир Темурнинг отасини исми Тарағай эмас, Турағай бўлган бўлса керак, турағай сўзи турақол, яшайқол деган маъносида эмасмикан, дея мулоҳаза қилган ...
Амир Темур набирасига отасининг исмини қўйгани сабабли бу мулоҳазалар Муҳаммад Тарағай Улуғбек Мирзонинг исмига ҳам тегишлидир.
Тарағай баҳодирнинг туғилган йили манбаларда учрамайди, 1360 йилда вафот қилган.

Онаси: Тегина Хотун.
Муҳаммад Али «Амир Темур солномаси» рисоласида келтирилишича, Тегина Хотун аллома Убайдуллоҳ ал-Бухорийнинг қизи бўлиб, милодий 1334 йил 16 ёшда Тарағайбекка узатилган.
Соҳибқирон Амир Темурнинг онаси ва отаси Шаҳрисабзда дафн этилган. Амир Темур онасининг хотирасига бағишлаб баландлиги 71 метр келадиган дунёга машҳур Оқсарой ёдгорлигини бунёд эттирган.

Шажараси: Амир Темур ибн Тарағай ибн Баркул ибн Илангиз ибн Ийжил ибн Қорачор нўён.
Қорачор нуён – Қирқта хотини бўлиб, улардан ўнта фарзанди бор эди. Уларнинг тўнғичи Ийжил нуён эди .
Ийжил – Унинг бир нечта фарзанди бўлиб, каттаси Илангиз нуён эди.
Илангиз – отаси Ийжил Хулогухон билан Турондан Эронга кўчиб келганда, Илангиз Чиғатой улусида отасининг ўрнида қолади. Ундан битта ўғил – Баркул қолган.
Баркул – Унинг иккита ўғли бўлган: амир Тарағай, амир Балта.

Қабиласи: Барлос.

Дини: Ислом.
Баъзи манбаларда Амир Темур кичиклигидаёқ Қуръони Каримни ёд олган, дейилган.
«Темурийлар шажараси» номли асарда муаллиф Турғун Файзиев Амир Темурнинг ихлос, эътиқоди ҳақида жумладан қуйидагиларни келтиради: «Амир Муҳаммад Тарағай аввало комил мусулмон ва баҳодир жангчи бўлган. Шунингдек, уламо фузалога ихлосманд, илм аҳлига ҳомий ва иштиёқманд киши эди».
Ҳельда Ҳукҳэм «Етти иқлим султони»да: «Темур беш вақт намозни канда қилмас, рамазон ойида, албатта, рўза тутарди. Ийд Рамзон ҳам Темур саройида катта тантана билан нишонланарди».
Яна мазкур асарда Соҳибқироннинг хайру саховати ҳақида ҳам илиқ сўзлар келган.

Табиби: Мавлона Фазлуллоҳ Табризий.

Вафоти: Ҳижрий 807 йил, 17 шаъбон/милодий 1405 йил, 18 февраль, чоршанба куни кечаси шом билан хуфтан намозининг орасида Сирдарё яқинидаги Ўтрор текисликларида вафот этган.

Қабри: Ибн Арабшоҳнинг маълумотига қараганда, Соҳибқироннинг жасади Муҳаммад Султон мадрасасидаги даҳмага дафн этилган бўлиб, даҳманинг деворларига Темурнинг кийимлари ва қурол аслаҳалари илиб қўйилган. Мазкур буюмлар қимматбаҳо тошлар ва олтин билан безатилган бўлиб, бу маъданларнинг энг кичик бир бўлаги бир вилоятнинг бир йиллик хирожига тенг келарди. Мақбара ичига катта-катта олтин қандиллар ўрнатилган бўлиб, улардан бирининг оғирлиги 4000 мисқолга тенг эди. Мақбара саҳнига ипак гиламлар тўшалган. Соҳибқироннинг жасади эса шерозли моҳир уста тарафидан ясалган пўлат тобудга солиниб, дафн этилган.
Орадан тўрт йил ўтгач, 1409 йил май ойида Амир Темурнинг тўртинчи ўғли Шоҳруҳ Мирзо Ҳалил Султон Мирзодан Самарқанд тахтини тортиб олгач, Муҳаммад Султон хонақоҳига келиб, отаси Амир Темурнинг қабрини зиёрат қилади. Шариат тартибларига қаттиқ риоя қилувчи Шоҳруҳ Мирзо мақбарадаги шариат қонун-қоидаларига зид келган ишларни, маросимларни манъ этади, шу жумладан Амир Темурнинг кийимлари, қурол-аслаҳалари ва барча қимматбаҳо безакларни хазинага қайтаради. Шунингдек, Амир Темур ва Муҳаммад Султон Мирзо жасадларини мадраса хонақоҳидан кўчириб, пўлат тобут ўрнига ёғоч тобутга солиб, ҳозирги Гўри Амир мақбарасига дафн эттиради .

АМИР ТЕМУРНИНГ ТАШҚИ КЎРИНИШИ

Бўйи: узунлиги 170 см. , қадди баланд, қомати тик.
Пешонаси: кенг.
Калласи: катта.
Юзи: оқу қизил рангли, доғсиз ва буғдойранг эмас.
Соқоли: серсоқол.
Елкалари: кенг ва бақувват.
Териси: оқ.
Мускуллари: кучли.
Бармоқлари: йўғон.

ШАХСИЙ СИФАТЛАРИ

Табиати: Бу ҳақида Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Арабшоҳнинг «Темур ҳақидаги хабарларда тақдир ажойиботлари» китобида қимматли маълумотлар келтирилган:
«У ҳазил-мазах ва ёлғонни ёқтирмас, ўйин-кулгию кўнгилхушликка майлсиз, гарчи (сўзда) ўзига озор етадиган бирон нарса бўлса ҳамки, садоқат унга ёқар эди, у (бўлиб) ўтган ишга азият чекмас ва ўзига ҳосил бўладиган (ютуқ)дан шодланмас эди.
У бехато (нишонга урувчи) фикрли, ажойиб фаросатли, мислсиз (даражада) бахтли, улуғворлиги (ўзига) мувофиқ, қатъий азм билан сўзловчи, (бошига) кулфат тушганда ҳам ҳақгўй (киши) эди.
У (бировдан) бир гап эшитганда далил талаб қиладиган, зимдан қараш ва кўз ишоратларини сезадиган идрокли киши эди. У синчков бўлиб, ҳар бир ишоратдан огоҳ киши бўлиб, юз берадиган барча ишни кўриб-билиб турар эди. Унинг назаридан алдовчининг алдови яшириниб қолмас ва фирибгарнинг фириби ўтмас, ўз фаросати билан ҳақгўй ва ёлғончини ажратар эди. Ўз зийраклиги тажрибаси билан чин (ҳақ) насиҳатгўйдан сохта (насиҳатгўйни) идрок этар».
«Саҳройиларга хос жасур, сабр-тоқатли, жонсарак Темур на чўлу биёбонларнинг жазирама иссиғини, на тоғ довонларининг ҳаддан зиёд қаҳратон совуғини писанд қилар, ўтроқ халқлар учун тушуниб бўлмайдиган чидам билан бу мушкулотлотларга бардош берарди» .

Илми: Амир Темурнинг болалик даври ҳақида, умуман олганда 1360 йилгача бўлган ҳаётида юз берган воқеалар ҳақида тарихий манбаларда аниқ маълумот деярли учрамайди. Шунинг учун унинг дастлабки таълими ҳақида бир нечта манбаларда маълумот берилган бўлса ҳам, афсуски, улар бир-бирига мос келмайди.
Ҳельда Ҳукҳэм «Етти иқлим султони» асарида «Темур мактаб кўрмаган бўлса-да, уни жохил деб бўлмасди. У жисмонан бақувват, маънавий ҳаётнинг юксак қадриятларини эгаллаганди, доимо олимлар даврасида иштирок этар, улардан талайгина фанларни ўзлаштирганди, тарихни яхши биларди», дейди.
Кўп ўринларда Амир Темурга нисбатан адоват ила қалам тебратган Ибн Арабшоҳ аввал зикри келган манбада «Темур саводсиз бўлиб, ҳеч нарса ўқимас ва ёзмасди; араб тилини мутлақо билмасди; форс, турк ва мўғул тилларидан ўзига яраша биларди», дейди.
Шу билан бирга ибн Арабшоҳ Соҳибқирон Амир Темур ҳақида ижобий маълумотларни ҳам келтирган: «Темур тарих (китоб)лари, Худонинг раҳмати ва саломи бўлғур Анбиёлар қиссаларини, подшоҳлар сийралари ва ўтган салафлар ҳақидаги ҳикояларни доимо – сафарда ҳам, ҳазарда ҳам – ўқитиб, қунт билан тинглар эди» .
Турғун Файзиев «Темурийлар шажараси» китобида Темурнинг дастлабки таълими ҳақида тўхталганда дейди:
«Ёш Темурни етти ёшидаёқ мадрасага ўқишга бердилар. У мадраса келганда алифбодан мукаммал хабардор бўлган, ўз она тили – турк тилидан ташқари, форс тилини ҳам мукаммал эгаллаган эди».
Яна мазкур асарда Амир Темурни тиббиёт, математика, фалакиёт, меъморчилик ва тарих илмидан яхшигина хабардор бўлгани ҳам айтилган.
Ҳельда Ҳукҳэм «Етти иқлим султони» асарида «Темур Осиё қитъасини ҳар қандай жуғрофиюндан кўра яхшироқ биларди», дейди. Ҳақиқатда, бу воқеъликка тўғри келади.
Нима бўлганда ҳам, Соҳибқиронни саводсиз деганларнинг ўзи уни қанчалар илмли эканлигини айтиб турибди.

Илм аҳлига муносабати: Темур олимларга меҳрибон бўлиб, саййиду шарифларни ўзига яқин тутарди. Уламолар ва фозилларга тўла-тўкис иззат кўрсатиб, уларни ҳар қандай кимсадан батамом муқаддам кўрарди. Уларнинг ҳар бирини ўз муруввати бисотини ёярдики, бу муруввати унинг ҳайбати билан аралаш эди. Улар билан мазмунли баҳс ҳам юритар эдики, бу баҳсида инсофу ҳишмат бўларди .
Амир Темур қай бир шаҳарни фатҳ этса, ундаги уламолар ва ҳунармандларни илмига кўра Самарқанд ёки қўл остидаги бошқа шаҳарларга юбориб, уларни икром қилган ҳолда уларнинг илми, ҳунаридан юрт ободлиги йўлида фойдаланар эди.
Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф раҳматуллоҳи алайҳининг «Самарқанднинг сара уламолари» китобларида Амир Темур ҳақида жумладан қуйидагилар келтирилган: «Амир Темур илмга ва уламоларга аҳамияти катта бўлган. Ҳарбий юриш, жангу жадалнинг ичидан Имом Муҳаммад ибн Жазарий раҳматуллоҳи алайҳига ўхшаш алломларни топиб, ўз диёрига олиб келиш, уларга илмий фаолият учун шароит яратиш ва уларнинг ҳурматини жойига қўйиш осон иш эмас».

Қизиқишлари: Амир Темур бўш вақтида кўпроқ шахмат ўйнар эди. У бу ўйиннинг устаси бўлиб, бу борадаги замонасининг энг олди кишилари билан бемалол дона сура олар эди. Темур шахмат тахтасини жанг майдони каби кўриб ўйнарди. Шу тариқа у фикрларини янада теранлаштирар эди.

II БЎЛИМ

АМИР ТЕМУРНИНГ ҲАРАМИ

Тарихий маълумотларнинг далолатича соҳибқирон Амир Темур ўн саккиз марта уйланган. Бундан ташқари у 22 нафар хос канизакларини ҳам ўз шабистонига маҳрам қилган .
Соҳибқирон Амир Темур бу фоний дунёни тарк қилганда завжаларидан тўрттаси ҳаёт бўлган. Улар: Сарой Мулк хоним, Туман оғо хоним, Тукал хоним ва Руҳ Парво оғо хонимлардир.
Қуйида Амир Темурнинг хотинлари ҳақида имкон қадар маълумот келтириб ўтамиз:

Турмуш оғо – Амир Темурнинг биринчи хотини бўлиб, Тарағай баҳодур ўғли Темурни Жоку Барлоснинг қизи (Турмуш оғо)га 1355 йили уйлантирган.

Ўлжаой Туркон оғо – Амир Темур унга Турмуш оғога уйланган йили – 1355 йилда уйланган. У Амир Темурнинг шу вақтдаги иттифоқдоши Ҳусайин ибн Мусаллаб ибн Қозоғоннинг синглиси эди.
Айрим манбаларда Ўлжаой Туркон оғонинг исми Камолой бўлганлиги айтилган. Ўлжаой деб номланишининг сабаби эса, эркакча кейиниб олиб жангларга кириб, кўплаб ўлжалар олиб қайтган дея изоҳланади.
Ўлжаой Туркон оғо 1366 йилда беморлик сабабидан вафот этган.

Тўлин оғо – Умаршайх Мирзонинг онаси. Умаршайх Мирзо 1356 йилда туғилган. Юқорида айтилгандек, Темур илк марта 1355 йилда уйланган. Демак, у Тўлин оғога 1355 йилда ёки 1356 йилнинг бошларида уйланган.

Сарой Мулк хоним (Бибихоним) – Соҳибқирон Амир Темурдан беш ёш кичкина бўлиб, 1341 йилда туғилган эди. Отаси чиғатой улусига мансуб хонлардан бўлиб, у қатл этилганда Сарой Мулк хоним ҳали беш ёшда бўлган.
Мовароуннаҳрнинг ҳукмдори, амир Қозонхоннинг набираси амир Ҳусайин ибн Мусаллаб Сарой Мулк хонимни 1355 йилда никоҳига олган.
Темур 1370 йилда амир Ҳусайинни енгиб, уни қатл қилдиргач, унинг ҳарамидаги маликалардан Қозонхоннинг қизи Сарой Мулк хонимни, Баён Сулдузнинг қизи Улус оғони, Ҳизр Ясурийнинг қизи Ислом оғони ҳамда Тағой Туркон хотинни танлаб олиб, иддаси чиқгач уларни ўз никоҳига олади.
Сарой Мулк хоним ва Соҳибқирон Темур орасида фарзанд дунёга келмаган. Лекин Сарой Мулк хоним Темурнинг бир нечта набираларини тарбиялаган. Жумладан, дунёга машҳур аллома Муҳаммад Тарағай Улуғбек Мирзо бувиси Сарой Мулк хонимнинг қўлида тарбия топган.
Ибн Арабшоҳ берган маълумотга кўра, Ҳалил Султон Мирзонинг хотини Шодмулк бегим 1408 йилда Сарой Мулк хонимни заҳарлаб ўлдирган. Сарой Мулк хонимнинг жасадини ўзи қурдирган мадраса ёнидаги мақбарага тош тобутга солиб, мўмиёлаб дафн қилингани тарихий манбаларда келтирилган.

Чўлпон Мулк оғо бегим – Ҳожибек мўғулнинг қизи. Чўлпон Мулк оғонинг қачон ва қаерда вафот этгани ҳақида аниқ маълумот учратмадим, бироқ Касталия элчиси Клавихо 1404 йилда малика Чўлпон Мулк оғони кўргани ҳақида ёзган. Темур 1405 йил, 18 февралда вафот қилганда эса, ортидан қолган завжалари орасида, юқорида эслаб ўтганимиздек, Чўлпон Мулк оғо йўқ. Демак, малика мазкур икки сана орасида вафот қилган бўлиши мумкин.

Дилшод оғо бегим – Амир Шамсиддиннинг қизи. Баъзи манбаларда амир Қамариддиннинг қизи деб ҳам айтилган...
1376 йилда Соҳибқирон Темур уни никоҳига олиб дабдабали тўй қилади.
Дилшод оғо бегим 1383 йилда беморлик сабабидан вафот этган.

Туман оғо бегим – Сарой Мулк хонимнинг жияни яъни акаси амир Мусонинг қизи. 1366 йилда туғилган ва 1378 йил 12 ёшида Амир Темур уни никоҳига олган. Сўнг унинг шарафига Самарқандда Боғи беҳиштни барпо эттирган. Ҳельда Ҳукҳэм Туман оғо Амир Темурга қиз туғиб берганини ёзган. Агар бу маълумот тўғри бўлса, Темурнинг биз билган икки қизидан бошқа яна қизи бўлган, акс ҳолда маълумот тўғри эмас. Лекин Соҳибқирон ҳақидаги бошқа тарихий манбаларда унинг фақат иккита қизи бўлгани қайд қилинган.

Тўкал хоним – мўғул хони Ҳизрхўжаниг қизи. Амир Темур уни 1397 йилда никоҳига олган. Шу йили у Тўкал хоним шарафига Самарқандда «Боғи Дилкушо»ни барпо эттиради. Тўкал хоним ҳам хоннинг қизи бўлгании боис, иккинчи малика бўлиб қолади ва «Кичик хоним» дея аталган.
Ибн Арабшоҳнинг ёзишича, 1408 йил Ҳалил Султоннинг Мирзонинг хотини Шодмулк бегим Тўкал хонимни заҳарлаб ўлдирган.

Руҳ Парвар оғо – Амир Темурнинг хос канизакларидан. Ораларида фарзанд бўлмаган.
Амир Темур вафотидан сўнг Руҳ Парвар оғони амир Ҳамза Сулдуз хотинликка олган. Амир Ҳамза Сулдуз вафот этгач, Руҳ Парвар оғони амир Али Тархон ўз никоҳига киритган. Амир Али тархон вафотидан сўнг, Руҳ Парвар оғони амир Ҳасан Сўфи ўз ҳарамига олган.
Руҳ Парвар оғо 1423 йил 7 деқабрда вафот этган .

АМИР ТЕМУРНИНГ ФАРЗАНДЛАРИ

Жаҳонгир Мирзо – 1356 йилда туғилган. Онаси Турмуш оғо. Соҳибқирон Амир Темурнинг тўнғич ўғли. У болалигидан отасининг бошига тушган сарсонлик, жангу-жадал машаққатларини баробар тортди. Шу тариқа улғайиб, ўн уч-ўн тўрт ёшидан тажрибали амирлар қаторида ҳарбий юришларда иштирок этди.
Амир Темур тўнғич ўғлини кўп яхши кўрар эди. Ҳатто у Жаҳонгир Мирзони валиаҳд этиб тайинлаб, унга ўн икки минг отлиқ аскарни инъом этди. Аммо валиаҳдга шоҳ бўлишлик насиб этмади. Чунки у ҳижрий 777 йил/милодий 1376-йилда, йигирма ёшида оламдан ўтди.
Жаҳонгир Мирзо Кеш шаҳрида дафн этилган.

Умаршайх Мирзо – 1356 йилда туғилган. Онаси Тўлин оғо.
Амир Темурнинг тарихда «Беш йиллик сафар» номини олган юриши ҳижрий 795/милодий 1392 йилда, куз фаслида бошланди. Мовароуннаҳрни тарк этган Темур қишни Мозандаронга ўтказади.
Амир Темур Миср ва Шомни забт этишни ирода айлади ва бу сабабли Умаршайх Мирзони ҳузирига чақирди. Умаршайх Мирзо қўшинини олиб, Шероздан чиқиб Бағдод йўли билан Ҳармоту қалъасига етди. Умаршайх Мирзо қалъани яқиндан томоша қилиш учун бир тепалик устига чиқиб қалъага назар ташлади. Шу пайтда биров ўқ отаётган эди. Тасодифан ўқ келиб Умаршайх Мирзонинг қулоғи остидаги томирига тегди ва шаҳзода тил тортмай жон берди. Бу воқеа 1394 йилда юз берди.

Мироншоҳ Мирзо – 1366 йилда туғилган. Онаси Менгибек Оғойи Жон Қурбонидир .
Мироншоҳ Мирзо ўн тўрт ёшида Хуросонга ҳоким этиб тайинланди. У ерда етти йил ҳукмронлик қилди. Укаси Шоҳруҳ Мирзога Хуросон ҳокимияти топширилгач, ҳулокулар мулки бўлган Форс, Озарбайжон, Шомнинг бир қисми ва уларга тобеъ ерлар Мироншоҳга суюрғол қилинди. Яна Соҳибқирон унга тўққиз минг отлиқ аскарни инъом қилган эди.
Мироншоҳ Мирзо 1382 йилда акаси Жаҳонгир Мирзонинг беваси Хонзода бегим (Севинч бека)га уйлангач, отаси Темур каби «Кўрагон» лақабини олган. Чунки Хонзода бегим Ўзбекхоннинг набираси эди.
1396 йилда ўттиз ёшли Мироншоҳ Мирзо ов чиққанда отдан йиқилиб боши қаттиқ лат еди ва натижада ҳаракатларидан кутилмаган ўзгаришлар содир бўла бошлади. Ҳаттоки у ўзи қурдирган биноларни буздирди. Ичкиликка муккасидан кетиб, Хонзода бегимни хўрлашгача бориб етди. Натижада малика Самарқандга – қайнотасининг ҳузурига эридан шикоят қилиб борди. Соҳибқирон бунга жавобан Мироншоҳ Мирзони тахтдан маҳрум қилиб, ҳокимиятни унинг тўнғич ўғли Абу Бакр Мирзога берди.
1408 йилда Мироншоҳ Мирзо ва Абу Бакр Мирзо бошчилигида қўшин Қора Қуюнли туркманлар сардори Қора Юсуф ва Султон Аҳмадларнинг бирлашган қўшини билан тўқнашди. Жангда Мироншоҳ Мирзо яраланиб отдан йиқилди. Уни жароҳатлаган навкар Мироншоҳ Мирзонинг бошини танасидан жудо қилиб, уни найзага санчди ва Қора Юсуфнинг олдига олиб борди.
Амриддин Бердимуродов ўзининг «Гўри Амир мақбараси» рисоласида маълумот беришича, навкар кимни ўлдирганини билмаган, шу билан бирга у Мироншоҳ Мирзонинг қимматбаҳо либосларига эга чиқиш мақсадида уни ечинтириб, кийимларини ҳам олиб кетган. Қора Юсуфнинг олдига Мироншоҳнинг бошини олиб борганда эса, у бундан ғазабланиб, навкарни ҳам ўлдиришга буюрган. Яна «Тарихчиларнинг гувоҳлик беришича, Қора Юсуф юз берган воқеадан афсусланиб, кечирим сўраб, унинг жасадини Самарқандга жўнатган», дейди Амриддин Бекмуродов.
Бўлак манбаларда бошқачароқ маълумот бор. Хусусан, бу борада «Темурийлар шажараси» китобининг муаллифи Турғун Файзиев қуйидаги маълумотларни келтиради:
1408 йил 21 апрелда Озарбайжоннинг Сардруд мавзесида туркман Қора Юсуф билан бўлган жангда ўлдирилади ва Сурҳоб туманига дафн қилинади. Бир неча муддат ўтгач, Шамс Ғурий номли шахс дарвеш кийимида Сурҳобга бориб, Мирошоҳнинг суякларини олиб, Мовароуннаҳрга келтиради ва Шаҳрисабзда темурийлар мақбарасига дафн қилинади
Кейинчалик, кимнингдир ташаббуси билан Мироншоҳнинг ҳоки Шаҳрисабздан Самарқандга келтирилиб, Гўри Амирда – Темурнинг ёнига дафн этдирилади. (иқтибос тугади)
Мироншоҳнинг бош чаноғини ва бошқа суякларини ўрганган М. Герасимов қуйидаги хулосага келди:
1.    Мироншоҳнинг қабри деб очилган жойдан топилган жасад ҳақиқат ҳам қайта дафн этилган.
2.    Топилган бош чаноғи танасидан ўткир тиғ билан жудо қилиниб, сўнгра ромбсимон учли найзага ўтказилган.
3.    Суякдаги барча ўзгариш ва белгилар Темурийларга хос, наслдан-наслга ўтувчи ўзгаришларни ўзида сақлаган.
4.    Мироншоҳ ва Шоҳруҳ ака-ука бўлишиб, улар бир онадан туғилганлар .

Шу ерда бир мулоҳаза: юқорида айтилишича, Мироншоҳ ва Шоҳруҳ Мирзолар битта онадан туғилган, лекин тарих китобларида уларнинг онаси деб икки киши кўрсатилган. Айниқса, Шоҳруҳ Мирзонинг онаси канизак бўлган, шунинг учун у тахтга лойиқ бўлмаган деган маънодаги гаплар ҳам бор. Шунинг учун икки шаҳзоданинг онаси ҳақида сўз кетганда юқоридаги хулосани ҳам ёдга олишимиз ўринлидир.

Шоҳруҳ Мирзо – Ҳижрий 779 йил, робеъус соний ойининг 14 куни/ милодий 1377 йил 20 август, пайшанба куни туғилган. Шоҳруҳ Мирзонинг онаси Тағой Туркон оғодир . У (онаси) Амир Темурнинг хос канизакларидан, эронийлар авлодидан бўлган. Кейинчалик Соҳибқирон Амир Темур уни никоҳига олган. Аммо Шоҳруҳ Мирзо ҳам Сарой Мулк хонимнинг тарбиясига топширилган.
Шоҳруҳ Мирзо ёшлигидан Исломга риоя қилиб, диний китобларни ўқишга қизиқар эди. Кейинроқ Амир Темур кенжа ўғлига етти минг отлиқ аскар ва бир вилоятни инъом қилган эди.
Темур вафотидан сўнг Шоҳруҳ Мирзо тахтга даъвогарлик қилиб Пир Муҳаммад Мирзо билан иттифоқ тузган ҳолда, Самарқандни қўлга киритган жияни Ҳалил Султон Мирзога қарши курашади. 1407 йилда Пир Муҳаммад Мирзонинг вафотидан сўнг, курашни ёлғиз давом эттиради. Ва шу тариқа 1409 йилда Самарқанд тахтини эгаллайди.
Шоҳруҳ Мирзо ҳақида Бўрибой Аҳмедов «Мирзо Улуғбек» номли асарида қуйидаги маълумотларни тақдим қилган:
Вазмин ва иродаси кучли одам эди. Мулоҳаза билан «етти ўлчаб бир кес» қабилида иш тутарди. Қолаверса, интизомли одам эди. У ҳоҳ ҳарбий иш бўлсин, ҳоҳ давлат иши бўлсин, ҳоҳ дини Ислом ва шариат арконлари билан боғлиқ иш бўлсин ўз вақтида, ўз ўрнида адо этишга одатланган эди. Ҳоқони саид ҳар қандай шароитда ҳам беш вақт намозини узмас эди. Саройда ихчамгина масжиди хос бўлишига қарамай, Жумъа намозини кўпчилик қатори фақат Ҳиротнинг энг катта масжидида, Ғиёсиддин Муҳаммаднинг жомеъ масжидига бориб ўқирди. (иқтибос тугади)
1447 йил 12 мартда Шероздан Ҳиротга қайтаётганда йўлда бемор бўлиб вафот этди. Шоҳруҳ Мирзонинг жасадини Гавҳаршод бегим мадрасасидаги Бойсунғур мақбарасига дафн қилганлар. 1447 йил Улуғбек Мирзо Ҳиротни вақтинча қўлга киритганда, отасининг жасадини Самарқандга келтириб, Гўри Амирга дафн эттиради .
Гўри Амир мақбарасини очишганда Шоҳруҳ Мирзонинг ҳам қабрини очишган, шундан аниқлашларича, Шоҳруҳ Мирзонинг бўйи 157 см. бўлган .

Ўги бегим – Туғилган йили номаълум, лекин онаси Турмуш оғо эканлиги ҳақида маълумотлар бор. Ўги бегим амир Мусонинг ўғли Муҳаммадбекка турмушга чиқиб, бир ўғил кўрган. Исми Султон Ҳусайин Мирзодир. Ўги бегим 1382 йилнинг охирида беморлик сабабидан вафот этган.

Султон Бахт бегим - онаси Ўлжаой Туркон оғо. Султон Бахт бегим Шер Баҳромнинг ўғли Муҳаммад Миркага никоҳ қилинган эди. Амир Темур Хутталон вилоятини куёви Муҳаммад Миркага инъом қилган эди. Бироқ Муҳаммад Мирка Темур салтанатига қарши исён кўтаради. 1388 йилда исён бостирилиб, Муҳаммад Мирка укаси Абдулфатҳ билан бирга қатл қилинади. Қатл Темурнинг иккинчи ўғли Умаршайх Мирзонинг фармонига биноан бажарилади.
1389 йилда Малика Султон Бахт бегим амир Довуд дуғлотнинг ўғли амир Сулаймоншоҳга никоҳ қилинади.
Малика Султон Бахт бегим 1430 йилда Нишопурда вафот этади .

АМИР ТЕМУРНИНГ КЕЛИНЛАРИ

1.    Жаҳонгир Мирзонинг рафиқалари:

Хонзода бегим (Севинч бека) – 1374 йилда Жаҳонгир Мирзо Хоразм шоҳи Ҳусайин Сўфининг қизи Севинч бэкани никоҳига олган. Кейинчалик Хонзода бегим деб аталган малика Ўзбекхоннинг набираси эди. Хонзода бегим ва Жаҳонгир Мирзо ўртасида 1376 йилда бир ўғил туғилган.
Жаҳонгир Мирзо ҳам отасига ўхшаб хоннинг қизига уйлангани учун «Кўрагон» унвонини олган.
Хонзода бегим Жаҳонгир Мирзонинг вафоти (1376 йил)дан кейин 1383 йилда Амир Темурнинг учинчи ўғли Мироншоҳнинг никоҳига ўтган ва ундан бир ўғиллик бўлган.
Хонзода бегим 1411 йилнинг учинчи ноябр кунида вафот этган.

Бахт Мулк оғо – Илёс Ясурийнинг қизи. Жаҳонгир Мирзо унга 1374 йилда уйланган. Пир Муҳаммад Мирзонинг онаси.

Рокияхон оғо – Кайхусравнинг Туман Қутлуғ номли хотинидан бўлган қизи.

2.    Умаршайх Мирзонинг рафиқалари:

Севинч Қутлуғ оғо бегим – Фосиҳ Хавофий Умаршайх Мирзо 1389-1390 йилларда Севинч Қутлуғ оғога уйлангани ҳақида маълумот берган.

Бека Мулк оғо бегим – Умаршайх Мирзонинг рафиқаси.

Мулкат оғо бегим – Ҳизр ўғлоннинг қизи. Умаршайх Мирзодан иккита ўғил кўрган. Унинг вафотидан сўнг Шоҳруҳ Мирзонинг никоҳига ўтган. 1440 йилда вафот этган.

3.    Мироншоҳ Мирзонинг рафиқалари:

Хоника бегим – Мироншоҳ Мирзонинг гўзал мўғул хотини.

Тукал ўрис Буқо – Мироншоҳ Мирзонинг рафиқаси.

Хонзода бегим (Севинч бека) – Жаҳонгир Мирзонинг вафотидан сўнг, 1383 йилда Мироншоҳ Мирзонинг никоҳига ўтган.

4.    Шоҳруҳ Мирзонинг рафиқалари:

Гавҳаршод бегим – Чиғатой зодагонларидан Ғиёсиддин Тархоннинг қизи. 1379 йилда туғилган. Шоҳруҳ Мирзога 1393 йилда турмушга чиқган. Ундан уч ўғил ва икки қиз кўрган. Ўғиллари: Улуғбек Мирзо, Бойсунғур Мирзо, Муҳаммад Жўки Мирзо.
Гавҳаршод бегим чевараси Султон Иброҳим Мирзони Хуросон ҳукмдори Султон Абусайид Мирзога қарши исён кўтаришга ундайди. Маликанинг бу ҳаракатидан хабар топган Султон Абусайид маликани чопиб ташлашга фармон беради. Фармонга мувофиқ 1457 йилда Гавҳаршод бегим чопиб ўлдирилади ва ўзи қурдирган мадраса ёнидаги Бойсунғур даҳмасига дафн этилади .

Мулкат оғо бегим – 1394 йилда Умаршайх Мирзонинг вафотидан сўнг Амир Темурнинг иродаси билан Шоҳруҳ Мирзога турмушга чиқган. 1398 йилда Шоҳруҳ Мирзодан ўғиллик бўлди.

Тўти бегим – Иброҳим Мирзонинг онаси.

АМИР ТЕМУРНИНГ НАБИРАЛАРИ

1.    Жаҳонгир Мирзонинг фарзандлари:

Муҳаммад Султон Мирзо – Жаҳонгир Мирзонинг тўнғич ўғли, онаси Хонзода бегим. 1376-йилда туғилган. Айни шу йилда отаси Жаҳонгир Мирзо вафот этди. Соҳибқирон Амир Темур тўнғич ўғли Жаҳонгир Мирзони валиаҳд деб тайинлаган эди. Аммо ўғлининг вафотидан кўп маҳзун бўлиб, сўнг Муҳаммад Султон Мирзони валиаҳд қилиб тайинлади. Аммо бу валиаҳдга ҳам тахт насиб қилмади, 1403 йилнинг март ойида бобосининг жангларидан биридан қайтаётган 27 ёшли Муҳаммад Султон Мирзо беморлик сабабидан вафот этди. Шаҳзодадан уч ўғил ва бир қиз қолганлиги тарихий манбаларда қайд қилинган.

Пир Муҳаммад Мирзо – Жаҳонгир Мирзонинг иккинчи ўғли. Онаси Бахт Мулк оғо. Отасининг вафоти (1376 йил)дан қирқ кун ўтиб туғилган. Амир Темур уни валиаҳд этиб тайинлаган эди. Соҳибқирон вафот этганда Пир Муҳаммад Мирзо Қандаҳорда эди. Лекин Шаҳзода Самарқанд сари йўлга чиққандаёқ Ҳалил Султон Мирзо тахтни эгаллашга улгурган эди.
Пир Муҳаммад Мирзо 1407 йилининг 22 февралда ўз вазири Пир Али Тоз томонидан ўлдирилган . Ундан етти ўғил қолган.

2.    Умаршайх Мирзонинг фарзандлари:

Умаршайх Мирзодан олти ўғил қолган.

Пир Муҳаммад Мирзо – Умаршайх Мирзонинг тўнғич ўғли бўлиб, 1379 йилда туғилган. 1410 йилда қатл қилинган. Ундан икки ўғил қолган.

Рустам Мирзо – Умаршайх Мирзонинг иккинчи ўғли бўлиб, 1381 йилда туғилган, 1424 йилда вафот этган. Ундан икки ўғил қолган.

Искандар Мирзо – Умаршайх Мирзонинг учинчи ўғли. 1384 йилда туғилган. Онаси Мулкат оғо бегим. 1415 йил қатл қилинган.

Аҳмад Мирзо – Умаршайх Мирзонинг тўртинчи ўғли. 1388 йилда туғилган. 1425 йилда вафот этган.

Сайди Аҳмад Мирзо – Умаршайх Мирзонинг бешинчи ўғли. 1391 йилда туғилган. 1429 йилда вафот этган. Унинг Аҳмад Мирзо, Усмон Мирзо исмли ўғиллари бўлган.

Бойқаро Мирзо – Умаршайх Мирзонинг кенжа – олтинчи ўғли. Онаси Мулкат оғо. 1393 йилда туғилган. 1423 йилда қатл қилинган. Ундан уч ўғил қолган.

3.    Мироншоҳ Мирзонинг фарзандлари:

Мироншоҳ Мирзодан олти ўғил ва бир қиз қолган.

Абу Бакр Мирзо – Мироншоҳ Мирзонинг тўнғич ўғли. Онаси Хоника бегим. Абу Бакр Мирзо 1382 йилда туғилган. Ундан икки ўғил қолган.

Умар Мирзо – Мироншоҳнинг иккинчи ўғли. 1383 йилда туғилган, 1407 йилда вафот этган.

Ҳалил Султон Мирзо – Мироншоҳ Мирзонинг учинчи ўғли бўлиб, 1384 йилда туғилган. Онаси Севинч бека бегим. Ҳалил Султон Мирзо ёшлигидан Сарой Мулк хонимнинг тарбиясига топширилган. Амир Темур вафотидан сўнг 1405 йилда Самарқанд тахтига ўтиради. 1409 йилда тахтни бой бериб, асир олинади. Кейинроқ Шоҳруҳ Мирзо билан битим тузиб, Мовароуннаҳр ҳукмронлигидан кечиб, Рай вилоятига ҳоким этиб тайинланади. 1411 йил 4 ноябр чоршанба куни Рай шаҳрида беморлик сабабли вафот этди.

Ийжал Мирзо – Мироншоҳ Мирзонинг тўртинчи ўғли. 1387 йилда туғилган, 1415 йил беморлик сабабидан вафот этган.

Суюрғатмиш Мирзо – Мироншоҳ Мирзонинг бешинчи ўғли. 1399 йилда туғилган. 1411 йилда вафот этган.

Султон Муҳаммад Мирзо – Мироншоҳ Мирзонинг ўғли. Бобур Мирзонинг отасига бобо бўлади.

Қутлуғ Султон бегим – Мироншоҳ Мирзонинг қизи.

Оғо бегим хоним – Мироншоҳ Мирзонинг қизи.

4.    Шоҳруҳ Мирзонинг фарзандлари:

Муҳаммад Тарағай Улуғбек Мирзо – Шоҳруҳ Мирзонинг тўнғич ўғли, онаси Гавҳаршодбегим. 1394 йил, 22 мартда туғилган. Шунда Шоҳруҳ Мирзо ҳали 17 ёшда эди.
Темурнинг бошқа набиралари каби Улуғбек Мирзо ҳам Сарой Мулк хонимнинг қўлида тарбия топади. Улуғбек Мирзо беш ёшлигидан Шайх Ориф Озарийнинг қўлида илм ўргана бошлайди. Ундан тўрт йил сабоқ олади. Шунингдек, Шоҳруҳ Мирзонинг китобларга бой кутубхонасида кўп вақтини мутолаа билан ўтказиб, илимини ошириб боради.
1404 йилда етти йиллик урушдан қайтиб келган Темур ғалаба шарафига катта зиёфат бериб, унда 10 ёшли Улуғбек Мирзони Муҳаммад Султон Мирзонинг қизи Оғо бегимга унаштириш маросимини ҳам ўтказади.
Темурнинг вафотидан сўнг тахтни эгаллаган Ҳалил Султон Мирзони Шоҳруҳ Мирзо 1409 йилда енгиб, тахтни эгаллагач Мовароуннаҳр ҳукмронлигини Улуғбек Мирзога топшириб, ўзи Ҳиротга қайтиб кетади.
Улуғбек Мирзо қирқ йил ҳукмронлик қилди.
У 1449 йилда ўғли Абдуллатифнинг ташаббуси билан ҳажга юбориш ниқоби остида қатл қилинган.
Улуғбек Мирзонинг қабрини очиб, ўрганганларида унинг бўйи 166 см. бўлганлиги аниқланган .

Иброҳим Мирзо – Шоҳруҳ Мирзонинг иккинчи ўғли. 1394 йил, 14 августда Тўти бегимдан дунёга келган. Унинг тарбияси Туман оғо бегимга топширилган. Иброҳим Мирзо ўқимишли, табиатан мулойим киши бўлиб, тарих ва жуғрофия илмини яхши билган. Шунингдек, у олиму фозилларнинг суҳбатини хуш кўриб, уларни саройида тўплар эди.
Шаҳзода бобоси Амир Темур ҳақида бир мукаммал ва ҳаққоний тарих битиб қолдирмоққа аҳд қилади. У дастлаб, ўз даврида Темурга бағишлаб ёзилган барча асарларни жамлашга киришади, тўғрилиги ҳақида гумонсираган маълумотларни мушоҳидлар воситасида синчиклаб текширтиради ва ҳ.к. Ниҳоят маълумотлар тўпланиб таҳрирдан ўтгач, Али Яздийга уларга бадиий жиҳатдан шакл бериб, форс тилида тўла бир китоб қилиш топширилган ва бу ишга 822/1419 йили киришилганлиги «Муқаддима» қисмида қайд этилган . Шу тариқа Шарафиддин Али Яздийнинг машҳур «Зафарнома» асари битилган.
Иброҳим Мирзо 1435 йилда беморлик сабабидан вафот этган.

Бойсунғур Мирзо – 1397 – 1433. Онаси Гавҳаршодбегим.

Муҳаммад Жўки Мирзо – 1403 йилда Гавҳаршодбегимдан туғилган. 1445 йилда касалланиб вафот этган.

Жалолиддин Суюрғатмиш – 1398 йилда Ҳиротда туғилган. Онаси Мулкат оғо. 1426 йилда тўсатдан оғриб қолиб вафот этган.

Марям Султон бегим – Шоҳруҳ Мирзонинг катта қизи, 1441 йилнинг 14 июнида вафот этган.

Поёна Султонбека – Шоҳруҳ Мирзонинг қизи, унинг жасадини Ҳиротдан Самарқандга кўчирилишида жонбозлик қилган.

5.    Ўги бегимнинг фарзанди:

Султон Ҳусайин Мирзо – 1380 йилда туғилган. Отаси амир Мусонинг ўғли Муҳаммадбек. Султон Ҳусайин Мирзо ҳақида тарих китобларида яхши маълумотлар учрамайди. Қисқа қилиб айтганда, шаҳзода ҳаёти давомида кўплаб фитналарга, кўнгилсизликларга сабаб бўлган. Шунинг учун ҳам охири Шоҳруҳ Мирзонинг фармонига мувофиқ қатл қилинган.

АМИР ТЕМУРНИНГ ЭВАРАЛАРИ

Исми    Таваллуди    Вафоти    Қисқача
Жаҳонгир Мирзонинг авлодлари    Муҳаммад Жаҳонгир Мирзо    1396    1433    Муҳаммад Султон Мирзонинг тўнғич ўғли. Ундан Муҳаммад Султон Мирзо ва Ҳалил Султон Мирзо исмли икки ўғил қолган.
Саъд Ваққос Мирзо    1400    -    Муҳаммад Султон Мирзонинг иккинчи ўғли
Яҳё Мирзо    1400    1408    Муҳаммад Султон Мирзонинг учинчи ўғли.
Ўги бегим    -    -    Муҳаммад Султон Мирзонинг қизи.
Қайду Мирзо    1396    -    Пир Муҳаммад Мирзонинг тўнғич ўғли.
Холид Мирзо    1399    1427    Пир Муҳаммад Мирзонинг иккинчи ўғли.
Саъд Ваққос Мирзо    1400    1418    Пир Муҳаммад Мирзонинг учинчи ўғли. Саъд Ваққос Мирзо Оғо беги хонимни никоҳига олиб, Соҳибқироннинг учинчи ўғли Мироншоҳ Мирзога куёв бўлган эди.
Қайсар Мирзо    1401    1427    Пир Муҳаммад Мирзонинг тўртинчи ўғли.
Бузанжир Мирзо    1402    1422    Пир Муҳаммад Мирзонинг бешинчи ўғли.
Жаҳонгир Мирзо    1402    1433    Пир Муҳаммад Мирзонинг олтинчи ўғли.
Санжар Мирзо    1403    1429    Пир Муҳаммад Мирзонинг еттинчи ўғли.
Умаршайх Мирзо    1398    1429    Пир Муҳаммад Мирзонинг тўнғич ўғли.
Солиҳ Мирзо    1406    1452    Пир Муҳаммад Мирзонинг иккинчи ўғли.
Усмон Али Мирзо    1400    1424    Рустам Мирзонинг ўғли.
Умаршайх Мирзонинг авлодлари    Султон Али Мирзо    1402    1422    Рустам Мирзонинг иккинчи ўғли.
Пир Али Мирзо    -    -    Искандар Мирзонинг ўғли.
Аҳмад Мирзо    1414    1498    Сайди Аҳмад Мирзонинг ўғли.
Усмон Мирзо    -    -    Сайди Аҳмад Мирзонинг иккинчи ўғли.
Музаффар Мирзо    1409    1429    Бойқаро Мирзонинг ўғли.
Муҳаммад Мирзо    -    -    Бойқаро Мирзонинг иккинчи ўғли.
Ғиёсиддин Мансур Мирзо    1413    1445    Бойқаро Мирзонинг учинчи ўғли. Тарихда машҳур Ҳусайин Бойқаронинг отаси.
Мироншоҳ Мирзонинг авлодлари    Илонгир Мирзо    1397    -    Абу Бакр Мирзонинг тўнғич ўғли.
Усмон Жодий    1401    -    Абу Бакр Мирзонинг кичик ўғли.
Муҳаммад Бакр Мирзо    -    1434    Ҳалил Султон Мирзонинг ўғли.
Минучеҳр Мирзо    1418    1460    Султон Муҳаммад Мирзонинг ўғли.
Султон Абусайид Мирзо     1424    1469    Султон Муҳаммад Мирзонинг ўғли.
Шоҳруҳ Мирзонинг авлодлари    Ибодуллоҳ    1412    1417    Улуғбек Мирзонинг ўғли.
Абдуллоҳ Мирзо    1420    1433    Улуғбек Мирзонинг ўғли.
Абдурраҳмон Мирзо    1425    1432    Улуғбек Мирзонинг ўғли.
Абдуллатиф Мирзо    1428    1450    Улуғбек Мирзонинг падаркуш ўғли.
Абдул Азиз Мирзо    1430    1449    Улуғбек Мирзонинг ўғли. Акаси Абдуллатиф қатл эттирган.
Ҳабиба Султон    1412    -    Улуғбек Мирзонинг қизи.
Султон Бахт бегим    -    -    Улуғбек Мирзонинг қизи.
Робия Султон    -    -    Улуғбек Мирзонинг қизи.
Туға Туркон    -    -    Улуғбек Мирзонинг қизи.
Оғо Тўғон Шоҳ    -    -    Улуғбек Мирзонинг қизи.
Султон Муҳаммад Мирзо    -    -    Бойсунғур Мирзонинг ўғли.
Алоуддавла Мирзо    1417    1461    Бойсунғур Мирзонинг ўғли.
Султон Абу Исҳоқ    -    -    Иброҳим Мирзонинг ўғли.
Масъуд Мирзо    -    -    Суюрғатмиш Мирзонинг ўғли.
Қорачор Мирзо    -    -    Суюрғатмиш Мирзонинг ўғли.
Али Мирзо    1423    1424    Муҳаммад Жўки Мирзонинг ўғли.
Муҳаммад Қосим Мирзо    1422    -    Муҳаммад Жўки Мирзонинг ўғли.
Абу Бакр Мирзо    1427    -    Муҳаммад Жўки Мирзонинг ўғли.

III БЎЛИМ

ТЕМУР ВА ТУМУРИЙЛАР ҲАЁТИДАГИ БАЪЗИ МУҲИМ САНАЛАР

1336 йил – Қашқадарё воҳасининг Кеш (ҳозирги Шаҳрисабз) туманига қарашли Хўжа Илғор қишлоғида Амир Темур дунёга келди.
1355 йил – Амир Темур Турмуш оғога уйланди. Яна шу йили Ўлжаой Туркон оғога ҳам уйланди.
1356 йил – Амир Темур икки ўғиллик бўлди: Жаҳонгир Мирзо ва Умаршайх Мирзо туғилди.
1360 йил – Темур Туғлуқ Темур хизматига кирди. Туғлуқ Темур ўз ўғли Илёсхўжани Мовароуннаҳр ҳукмдори қилиб тайинлади. Темур Мўғулистон хони билан алоқасини узиб, Балхнинг амири Ҳусайин ибн Мусаллаб билан бирлашди.
Соҳибқирон Амир Темурнинг отаси Тарағай баҳодур вафот этди.
1362 йил – Амир Темур ва амир Ҳусайин ибн Мусаллаб Мохон қишлоғида Алибек номли туркман қўлида 62 кун асирликда ётадилар. Асирликдан қутилгач Сеистонга кетадилар. Бу вақтда Сиестон ҳокими кучли рақиб қаршисида ожиз бўлиб турган эди. Шунда у амирларни Сеистон томондан жангга киришликка таклиф қилиб, эвазига олтин-у кумуш ва умр бўйи миннатдорликни ваъда қилади. Амир Темур ва амир Ҳусайин жангга кириб, Сеистон учун ғалабани қўлга киритади. Лекин Сеистон ҳокими ваъдасига турмайди. Амирлар у ерни тарк қилиб кетаман десалар, бунга ҳам қаршилик қилади. Натижада орада жанг бўлади. Шунда жангда Соҳибқирон Амир Темур ўнг қўли ва ўнг оёғидан оғир ярадор бўлади .
Мўғилистон хони Туғлуқ Темурхоннинг вафотидан сўнг унинг ўғли Илёсхўжа Мовароуннаҳрдан сиқиб чиқарилади.
1365 йил – Илёсхўжа Мовароуннаҳрга катта қўшин билан бостириб киради. Темур ва Ҳусайин унга қарши курашадилар. Ушбу жанг тарихда «Лой жанги» номи билан кирган. Бунга сабаб жанг пайти кучли жала ёғиб, оёқ ости сирпанчиқ ва ёпишқоқ лой бўлади. Ҳусайин лашкарининг бўшанглиги туфайли Темур ва Ҳусайин қўшини мағлуб бўлиб, ҳар иккала амир дастлаб Самарқандга, кейин Балхга қочадилар.
Илёсхўжа Самарқандга яқинлашгач, Самарқанд сарбадорлар томонидан ҳимоя қилинади ва Илёсхўжа енгилиб, чекинади.
1366 йил – Темур ва Ҳусайин яна бирлашиб, Самарқандга келадилар. Улар сарбадорларнинг бошлиқларини қўлга туширадилар. Амир Ҳусайин уларни қатл эттиради, фақат Темурнинг жонбозлиги билан Мавлонозода қатлдан омон қолдирилади. Ҳар икки амир Самарқандни ўз тасарруфига киритадилар ва улар орасига адоват тушади.
Темурнинг завжаси Ўлжаой Туркон оғо вафот этади.
Темурнинг учинчи ўғли Мироншоҳ Мирзо туғилди.
1370 йил – Амир Темур ўзининг яхши қуролланган қўшини билан Ҳусайин ибн Мусаллабга қарши юриш қилиб, Балхни қамал қилади. Бир неча кун давом этган жангдан сўнг шаҳарга ёриб кириб, шаҳар қўрғонини ҳам қўлга киритади. Амир Ҳусайинни асир олиб, иттифоқдоши хутталонли Кайхусравга топширади. Ҳусайин 1360 йилда унинг акаси Қайқубодни қатл эттирган эди. Кайхусрав Амир Темурнинг ижозати билан акаси учун қасос олади. Соҳибқирон Амир Темур Ҳусайиннинг ҳарамидаги маликалардан Сарой Мулк хонимни, Улус оғони, Ислом оғони ҳамда Тағой Туркон хотинни танлаб олиб, иддаси чиқгач уларни ўз никоҳига олади. Ҳусайиннинг қолган аёлларини иттифоқдошларига тақсимлаб беради.
1372 йил – Амир Темур Хоразмдаги Ҳусайин Сўфининг устига юриш қилади. Ҳали жанг бошланмасдан Амир Темурнинг аскарлари йўлда Қиётни қўлга киритадилар. Ҳусайин Сўфи дастлаб сулҳ тузмоқчи бўлади, лекин Амир Темур лашкарларидан бўлган Кайхусрав Хатлонийнинг у билан воситачилик қилиши сабаб жанг қилади, биринчи ҳамладаёқ енгилиб Урганч қаъасига беркинади ва кўп ўтмай ўша ерда вафот этади. Унинг ўрнига укаси Юсуф Сўфи ўтиради. У Темур билан сулҳ тузади. Сулҳга кўра Ҳусайин сўфининг қизи Севинч бэкани Амир Темурнинг ўғли Жаҳонгир Мирзога хотинликка беришга рози бўлади. Лекин у ҳам сулҳга риоя қилмайди ва малика етиб келмайди.
Кайхусравнинг иши фош бўлиб қатл қилинади.
1373 йил – Юсуф Сўфи Қиётни ўз тасарруфига киритди. Буни эшитган Темур иккинчи бор Хоразмга юриш қилди. Лекин иш жанггача етиб бормай, Юсуф Сўфи таслим бўлиб, шартларни бажаришга ваъда берди ва Севинч бека етиб келди. Темур эса жанубий Хоразмни салтанатига қўшиб олди.
1374 йил – Жаҳонгир ва Севинч бэканинг никоҳ тўйи.
1375 йил – Амир Темур Оқ Ўрда хони Ўрусхон билан жанг қилаётганидан фойдаланган Юсуф Сўфи жанубий Хоразмни босиб олди. Темур Хоразмга учинчи бор юриш қилди.
1376 йил – Жаҳонгир Мирзонинг иккита аёлидан иккита ўғил туғилади: Муҳаммад Султон Мирзо ва Пир Муҳаммад Мирзо. Ўзи Пир Муҳаммад Мирзо туғилмасдан вафот этади.
1377 йил – Шоҳруҳ Мирзо туғилди.
1378 йил – Амир Темур ўн икки ёшли Туман оғо бегимни никоҳига олди.
1379 йил – Амир Темур Хоразмга тўртинчи бор юриш қилди. Хоразм ёнида Юсуф Сўфи билан жанг қилди. Сўфи қочиб, ичкарига мустаҳкамланди. Темур Унганчни уч ой қамал қилди. Қамалдан қайтганида Юсуф Сўфи вафот этди ва жанубий Хоразмни бутунлай қўшиб олади.
Амир Темур Оқ Ўрда хони Ўрусхонни енгиб, тахтга Тўхтамишхонни ўтказади. Ўрисхонни қатл қилдириб ўзи Самарқандга қайтади.
1381 йил – Хуросонга юриш. Қўрт ва Ҳирот беги қаршилик кўрсатмасдан таслим бўлди. Шаҳар хазинаси қўлга олинди. Амир Темур Самарқандга қайтди. Доруссалтана қишни Бухоро яқинида ўтказди.
1382 йил – Мозандаронга юриш. Каспий бўйидаги ҳамма бекликлар Темурга бўйсундилар. Соҳибқирон Темур қишни Самарқанд яқинида ўтказди.
1383 йил – Мўғилистонга юриш. Қамариддинни топа олмаслик ва қайтиш. Хуросонда қўзғалон бўлганлиги сабабли Хуросонга юриш. Исфижар қўлга киритилди. Дилшод оғо бегим беморлик сабабидан вафот этди.
1384 йил – Сеистоннинг фатҳи.
1387 йил – Тўхтамиш Мовароуннаҳрга талончилик ниятида бостириб кирди.
1388 йил – Хоразмда яна исён бошланди. Бундан ғазабланган Амир Темур Урганч шаҳрини ер билан яксон қилиб, ўрнига арпа экишга амр қилади. Аҳоли Самарқандга кўчирилди.
Тўхтамиш Темурга қарши катта қўшин тўплаб бир қисмини жангга сафарбар қилди, лекин улар мағлуб бўлиб қочиб қолди.
1389 йил – баҳорда Амир Темур Оқ Ўрдага қўшин тортади ва Тўхтамиш қўшини билан шу ерда учрашмоқчи бўлади. Лекин Тўхтамиш Саврон қамалини ташлаб, қўшинини даштликнинг ичкарисига олиб кириб кетади.
Малика Султон Бахт бегим амир Довуд дуғлотнинг ўғли амир Сулаймоншоҳга никоҳ қилинади.
1391 йил – Соҳибқирон Амир Темурнинг амри билан амир Мусиқа вайрон этилган Урганчни обод қилишга киришади.
Баҳорда Амир Темур 200 минглик қўшин билан Тўхтамишхонга қарши юриш бошлайди. Тўхтамишхон мағлубиятга учрайди. Темур катта ўлжа билан қайтади.
1392 йил – Ғарбга қилинган беш йиллик юриш бошланди.
1394 йил – Муҳаммад Тарағай Улуғбек ибн Шоҳруҳ Мирзо туғилди. Умаршайх Мирзо ибн Амир Темур вафот этди.
1395 йил – Темур ва Тўхтамишхон ўртасида яна жанг бўлди. Тўхтамишхон Темурнинг ҳужумига дош беролмай қочиб қолди. Дашти Қипчоқнинг, Черкас, Ўруснинг катта қисми фатҳ этилди.
1397 йил – Амир Темур мўғул хонининг қизи Тўкал хонимни никоҳига олиши муносабати билан Конгилда тўй ўтказилди.
1398 йил – Ҳиндистон сари юриш. Олти ойлик қамалдан сўнг октябрь ойида Султония қулайди. Деқабрда Деҳли қулайди.
1399 йил – Ҳиндистондан қайтиш. Май ойининг ўнинчисида Ҳиндистондан келтирилган бойликлар ҳисобидан Самарқандда жомеъ масжиди қурдириш бошланди. Октябрь ойида ғарбга қилинган етти йиллик уруш бошланди. Соҳибқирон Амир Темур қишни Қорабоғда ўтказди. Гуржиларни қириб ташлашга қаратилган жанговор юриш.
1400 йил – Гуржистон фатҳи ва гуржилар қўлида асир бўлиб ётган мусулмонларнинг озод қилиниши. Ёзда Сиваш қўлга киритилди, октябрьда Ҳалаб (Сурия) қулади.
1401 йил – Январь ойида Дамашқ забт этилади ва талон-тарож қилинади. Март ойида Амир Темур шимолга қайтади. Ёз фаслида Бағдод шиддатли ҳужум билан олинади ва талон-тарож қилинади. Темур қишни Қорабоғда ўтказади. Византия ва бошқа Ғарбий Оврупа давлатлари билан мУзоқаралар олиб борилади.
1402 йил – Июль ойида Амир Темур Туркия ҳукмдори Боязид Йилдирим билан жанг бўлди. Жангда Боязид мағлубиятга учраб, ўзи ва ҳарами асир олинди. Деқабрь ойида Смирна (Авлиё Иоан тариқати рицарлари қалъаси) қамалга олинди ва талон-тарож қилинди. Черковлар масжидларга айлантирилди, бутҳона қўнғироқлари занги ўрнига муаззиннинг азон товуши янгради.
1403 йил – Амир Темур қўшинлари Онадўли орқали шарққа қайтади. Март ойининг тўққизинчи санасида Боязид асирликда вафот этади.
Валиаҳд Муҳаммад Султон қазо қилади.
Мироншоҳ Мирзонинг ўғли Абу Бакр Мирзо Қора қўюнли қабилаларидан Бағдодни тортиб олади.
Куз фаслида гуржилар билан сулҳ тузилади.
Қишни Қорабоғда ўтказадилар.
1404 йил – Мозандарон орқали Самарқандга қайтиш.
Август ойида Клавихо бошчилигидаги испан элчиларининг ташрифи. Самарқандда қурилиш кўлами авж олади.
Етти йиллик уруш урушдан ғалаба билан келгани шарафига Соҳибқирон Амир Темур сентябрь ойида Конгилда катта зиёфат беради. Зиёфатда 9 ёшдан 17 ёшгача бўлган 5 та набираси – Улуғбек ибн Шоҳруҳ, Иброҳим ибн Шоҳруҳ, Жаҳонгир ибн Муҳаммад Султон, Бойқаро ибн Умаршайх, Саййид Аҳмад ибн Умаршайх, Ийжал ибн Мироншоҳларнинг унаштириш тўйини ҳам қўшиб ўтказади.
Самарқандда Муҳаммад Султон мақбараси қуриб битказилади.
Ноябр ойининг 27 санасида Хитойга юриш бошланади.
1405 йил – Январь ойининг ўрталарида Амир Темур Ўтрорга етиб келади, 18 февраль куни вафот этади.
1408 йил – Ҳалил Султон Мирзонинг хотини Шодмулк бегим Сарой Мулк хоним ва Тўкал хонимларни заҳарлаб ўлдирди .
Мироншоҳ Мирзо вафот этди.
1409 йил – Шоҳруҳ Мирзо Самарқанд тахтини эгаллади.

МАНБАЛАР РЎЙХАТИ

1.    Муҳаммад Али «Амир Темур солномаси». Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, Тошкент – 2008.
2.    «Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида» - Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиги Бўрибой Аҳмедовнинг илмий таҳрири остида. Тошкент, «Ўқитувчи» 1996.
3.    Турғун Файзиев, «Темурийлар шажараси». «Ёзувчи», «Хазина» нашриёти. 1995 йил.
4.    Абдулаҳад Муҳаммаджонов, «Темур ва Темурийлар салтанати». Қомуслар Бош таҳририяти, Тошкент. 1994 йил.
5.    Турғун Файзиев, «Темурий маликалар». А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1994 йил.
6.    Эркин Азимов, «Амир Темур салтанати». Тошкент, Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1996 йил.
7.    Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Арабшоҳ, «Темур ҳақидаги хабарларда тақдир ажойиботлари».
8.    Бўрибой Аҳмедов «Мирзо Улуғбек».
9.    Ҳельда Ҳукҳэм, «Етти иқлим султони». «Адолат» нашриёти, 1999 й.
10.    Салоҳиддин Тошкандий «Темурнома». Тошкент, «Чўлпон» нашриёти. 1991 йил.
11.    Абдул Азим Зиёуддин, «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ва аҳли байт». Тошкент, 2014. «Тошкент ислом университети» нашриёт-матбаа бирлашмаси.
12.    Омонулла Бўриев, «Амир Темур аждодлари». Қомуслар Бош таҳририяти, Тошкент. 1992 йил.
13.    Ашраф Аҳмад, «Улуғбек Муҳаммад Тарағай». Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1994 йил.
14.    Заҳриддин Муҳаммад Бобур, «Бобурнома». «Юлдузча» нашриёти, 1990 йил.
15.    Амриддин Бердимуродов, «Гўри Амир мақбараси». Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. Тошкент, 1996 йил.
16.    Низомиддин Шомий, «Зафарнома». «Ўзбекистон» нашриёти, 1996 йил.
17.    Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф раҳматуллоҳи алайҳи, «Самарқанднинг сара уламолари». «Ҳилол нашр», Тошкент 2014.

Ғиёсиддин Муҳаммад Юсуф

Мономах қалпоғи аслида Бухоро дўпписи бўлган

2016-01-05T10:09:55Z

Буюк Рус давлатчилигини тарғиб қилаётган миллатчиларига ёқмаса ҳам, Мономах қалпоғи аслида Ўрта осиёликларнинг бош кийими эканига янги ҳужжат-далиллар топилди. Бундан ташқари, Москва давлатчилигининг салтанат рамзи сифатида наслдан-наслга ўтувчи бу регалия Олтин Ўрданинг Буюк хони Ўзбекхоннинг Юрий Данилович ёки Иван Калитага (Москва князлари) тортиқ қилган инъоми экани ҳақида янги маълумотлар ҳам чиқди. Ўша вақтлар Ўзбекхон Москвалик князларга ҳомийлик қилар эди. Тадқиқотчилар яна бир бор Мономах қалпоғи шарқлик усталар тарафидан тайёрланганини исботлаб беришди.
Бу қалпоққа ном бўлган Мономах исми қаердан олинган? Иван III даврида Москов давлатчилиги Ўрдадан Византия томон бурилганидан кейин қалпоққа ҳам "Москва - учинчи Рим" концепцияси доирасида янгича мазмун бағишланди. Фақат, 1518 йилда унинг келиб чиқишига расмий талқин пайдо бўлди («Сказание о князьях Владимирских»). Гўёки бу византиялик император Константин IX Мономахнинг ўз невараси, Киев князи Владимир Всеволодович Мономахга берган совғаси эмиш. Яъни, Византия императорлари салтанатининг рус ҳукмдорларига мерос бўлиб ўтишининг рамзи эмиш. Ҳақиқатда эса бу қалпоқнинг келиб чиқиши жуда шубҳалидир, чунки Константин 1055 йили вафот қилганида Владимирнинг ёши иккида бўлган. Бобоси невараси борлигини билмаган бўлиши ҳамда неваранинг Киевда салтанат бошига келишини билиши мумкин эмас эди. Бундан ташқари, Византия ҳам йўқ бўлиб кетиши кўзда тутилмаган эди. Санъатшунослик нуқтаи назаридан ҳам олиб қаралса, Византияда бу каби бош кийимлар урфда бўлмаган, яъни бундай қалпоқлар бўлмаган.
Шундай қилиб, Рус подшоҳларининг тожи сифатида кўриладиган бу зар билан тикиб, безатилган дўппи 99 фоизга Олтин Ўрданинг буюк хони Ўзбекхоннинг ўзи ҳомийлик қилаётган Иван I га берган инъоми бўлиб чиқмоқда. Сўнг, подшоҳликка айланган Москва хонлигида бу дўппи “Мономах қалпоғи”га айлантирилган. “Бухоронинг тилло зарларидан тайёрланган дўпписига Иван I Калита сувсар мўйнаси қўштириб, қимматбаҳо чақноқ тошлар ҳамда тепасига Москва ҳокимияти рамзи ҳисобланган хочни ҳам ўрнатиб қўйишга буйруқ беради. Шундай қилиб, давлатчиликни акс эттирадиган жуда чиройли "тож" пайдо бўлади. Бу тож Буюк Москва князларига кийдирилган, сўнг бу анъана Москва подшоҳлигига ҳам ўтган. Шундай қилиб, қўлбола тож Московия ҳокимиятининг асосий рамзига айланиб қолган...
Айтмоқчи, Олтин Ўрданинг хони ўзига қарам ва тобе бўлган князга Ўрдага таҳдид солиши мумкин бўлган православ эътиқодидагиларни тобеликда ушлаб туриш учун берилган тортиқ, совға эди.
Бу тарихий воқеа ҳақиқатан ҳам ажоийб ва рамзий бир маъно касб этади. Рамзийлиги шундаки, Москва князлари Ўрта Осиё дўпписини Москванинг ҳукмдорлик атрибутига айлантириб олгани каби давлатчилигини ҳам Олтин Ўрдадан мерос қилиб олган бўлиб чиқади (расман россияликлар Москва давлатчилиги қадимги Киев Русидан бошланади, десалар ҳам... бироқ бу алоҳида мавзу).

Интернет маълумотлари асосида
Абу Муслим тайёрлади

Гўзал ҳаёт саҳифалари

2015-12-28T14:16:35Z

ПАЙҒАМБАР АЛАЙҲИССАЛОМ СИЙРАТЛАРИНИНГ МУҲИМ САНАЛАРИ

1. Пайғамбар алайҳиссаломнинг туғилишлари – Фил йили, 12-робиъул-аввал.
2. Пайғамбар алайҳиссаломнинг оналари билан Мадинага боришлари ва оналарининг вафоти – туғилганларининг олтинчи йили.
3. Пайғамбар алайҳиссаломнинг боболари Абдулмуттолибнинг вафоти ва у зот амакилари Абу Толибнинг кафолатига ўтишлари – туғилганларининг саккизинчи йили.
4. Пайғамбар алайҳиссаломнинг амакилари Абу Толиб билан Шом сафарига чиқишлари – туғилганларининг ўн иккинчи йили.
5. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Фижор урушида ҳозир бўлишлари – туғилганларининг ўн тўртинчи йили.
6. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Фузул шартномасида ҳозир бўлишлари – туғилганларининг йигирманчи йили.
7. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Хадийжанинг ғуломи Майсара билан тижоратга чиқишлари – туғилганларининг йигирма бешинчи йили.
8. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Хадийжа бинти Хувайлид розияллоҳу анҳога уйланишлари – туғилганларининг йигирма бешинчи йили.
9. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Каъбани қайта қуришда иштирок этишлари – туғилганларининг ўттиз бешинчи йили.
10. Пайғамбар алайҳиссаломга ваҳий тушишининг бошланиши –туғилганларининг қирқинчи йили, пайғамбарликнинг биринчи йили.
11. Ҳабашистонга биринчи ҳижрат – пайғамбарликнинг бешинчи йили.
12. Ҳабашистонга иккинчи ҳижрат – пайғамбарликнинг олтинчи йили.
13. Қамал саҳифаси – пайғамбарликнинг еттинчи йили.
14. Қамал саҳифасининг бекор қилиниши – пайғамбарликнинг тўққизинчи йили.
14. Абу Толибнинг вафоти – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
15. Хадийжа розияллоҳу анҳонинг вафоти – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
16. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Савда бинти Замъа розияллоҳу анҳога уйланишлари – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
17. Қурайшнинг Пайғамбар алайҳиссаломга озорининг кучайиши – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
18. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Тоифга чиқишлари –пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
19. Пайғамбар алайҳиссаломнинг ўзларини қабилаларга таништиришлари – пайғамбарликнинг ўнинчи йили.
20. Оиша розияллоҳу анҳога ақди никоҳ қилишлари –пайғамбарликнинг ўн биринчи йили.
21. Исро ва Меърож – пайғамбарликнинг ўн иккинчи йили.
22. Намознинг фарз бўлиши – пайғамбарликнинг ўн иккинчи йили.
23. Ансорлар билан танишув – пайғамбарликнинг ўн иккинчи йили, зулҳижжа ойи.
24. Биринчи Ақоба байъати – пайғамбарликнинг ўн иккинчи йили, зулҳижжа ойи.
25. Мисъаб ибн Умайр розияллоҳу анҳунинг Мадинага юборилиши – пайғамбарликнинг ўн иккинчи йили.
26. Иккинчи Ақоба байъати – пайғамбарликнинг ўн учинчи йили.
27. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Мадинага ҳижратлари –пайғамбарликнинг ўн тўртинчи йили, сафар ойи, биринчи ҳижрий сана.
27. Масжиди Набавийни қуриш – биринчи ҳижрий сана, сафар ойи.
28. Азонни жорий қилиниши – биринчи ҳижрий сана.
29. Мусулмонларни биродарлаштириш – биринчи ҳижрий сана, жумадул ула ойи.
30. Урушга изн берилиши – биринчи ҳижрий сана.
31. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Оиша розияллоҳу анҳога уйланишлари – биринчи ҳижрий сана, шаввол ойи.
32. Қибланинг ўзгартирилиши – иккинчи ҳижрий сана, ражаб ойи.
33. Рўза ва закотнинг фарз қилиниши – иккинчи ҳижрий сана, шаъбон ойи.
34. Бадр ғазоти – иккинчи ҳижрий сана, 12-рамазон.
35. Пайғамбар алайҳиссаломнинг қизлари Руқайя розияллоҳу анҳонинг вафотлари – иккинчи ҳижрий сана, рамазон ойи.
36. Ҳазрати Али ва Фотималарнинг никоҳлари – иккинчи ҳижрий сана.
37. Бану Қайниқоъ уруши – иккинчи ҳижрий сана, шаввол ойи.
38. Сувайқ уруши – иккинчи ҳижрий сана, шаввол ойи.
39. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Ҳафса розияллоҳу анҳога уйланишлари – учинчи ҳижрий сана, рамазон ойи.
40. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Зайнаб бинти Хузайма розияллоҳу анҳога уйланишлари – учинчи ҳижрий сана, 14-шаввол.
41. Уҳуд уруши – учинчи ҳижрий сана, 15-шаввол.
42. Хамрнинг ҳаром қилиниши – тўртинчи ҳижрий сана, шаъбон ойи.
43. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Умму Салама розияллоҳу анҳога уйланишлари – тўртинчи ҳижрий сана, шаввол ойи.
44. Давматул жандал ғазоти – бешинчи ҳижрий сана, робийъул аввал ойи.
45. Бани Мусталиқ ғазоти – бешинчи ҳижрий сана, шаъбон ойи.
46. Ифк ҳодисаси – бешинчи ҳижрий сана, шаъбон ойи.
47. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Зайнаб бинти Жаҳш розияллоҳу анҳога уйланишлари – бешинчи ҳижрий сана, зулқаъда ойи.
48. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Жувайрия бинти Ҳорис розияллоҳу анҳога уйланишлари – бешинчи ҳижрий сана, шаъбон ойи.
49. Хандақ уруши – бешинчи ҳижрий сана, шаввол ойи.
50. Бани Қурайза ғазоти – бешинчи ҳижрий сана, зулқаъда ойи.
51. Ҳудайбия сулҳи – олтинчи ҳижрий сана, зул¬қаъда ойи.
52. Пайғамбар алайҳиссаломнинг подшоҳларга мактуб юборишлари – еттинчи ҳижрий сана, муҳаррам ойи.
53. Хайбар уруши – еттинчи ҳижрий сана, сафар ойи.
54. Пайғамбар алайҳиссаломнинг София бинти Ҳуяай розияллоҳу анҳога уйланишлари – еттинчи ҳижрий сана.
55. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Умму Ҳабиба бинти Абу Суфён розияллоҳу анҳога уйланишлари – еттинчи ҳижрий сана.
56. Зотур Риқоъ ғазоти – еттинчи ҳижрий сана.
57. Қазо умраси – еттинчи ҳижрий сана, зул¬қаъда ойи.
58. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Маймуна бинти Ҳорис розияллоҳу анҳога уйланишлари – еттинчи ҳижрий сана, зулқаъда ойининг охири.
59. Пайғамбар алайҳиссаломнинг қизлари Зайнаб розияллоҳу анҳонинг вафотлари – саккизинчи ҳижрий сана, муҳаррам ойи.
60. Муъта ғазоти – саккизинчи ҳижрий сана, жумадул ула ойи.
61. Макканинг фатҳ қилиниши – саккизинчи ҳижрий сана, рамазон ойи.
62. Хамр ва ўлимтик сотиш ва Мутъа никоҳини ҳаром қилиниши – саккизинчи ҳижрий сана, рамазон ойи.
63. Ҳунайн ғазоти – саккизинчи ҳижрий сана, рамазон ойи.
64. Тоиф ғазоти – саккизинчи ҳижрий сана, шаввол ойи.
65. Жаърона умраси – саккизинчи ҳижрий сана, зулқаъда ойи.
66. Пайғамбар алайҳиссаломнинг ўғиллари Иброҳимнинг туғилиши – саккизинчи ҳижрий сана, зул¬ҳижжа ойи.
67. Вакиллар келиши йили – тўққизинчи ҳижрий сана.
68. Нажоший розияллоҳу анҳунинг вафоти – тўққизинчи ҳижрий сана, ражаб ойи.
69. Табук ғазоти–тўққизинчи ҳижрий сана, ражаб ойи.
70. Умму Кулсум розияллоҳу анҳонинг вафотлари – тўққизинчи ҳижрий сана, шаъбон ойи.
71. Рибонинг ҳаром қилиниши – тўққизинчи ҳижрий сана.
72. Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг одамлар билан ҳаж қилиши –тўққизинчи ҳижрий сана, зул¬ҳижжа ойи.
73. Пайғамбар алайҳиссаломнинг ўғиллари Иброҳимнинг вафоти – ўнинчи ҳижрий сана, робийъул Аввал ойи.
74. Видолашув ҳажи – ўнинчи ҳижрий сана, зулҳижжа ойи.
75. Пайғамбар алайҳиссаломнинг вафотлари – ўн биринчи ҳижрий сана, иккинчи робиъул аввал.

Тарихнинг шонли саҳифалари

2015-11-26T13:16:26Z

571 йил 20 апрел – Маккада ҳошимийлар маҳалласида пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг туғилишлари (12-робиъул-аввал, душанба куни)
577 йил – Пайғамбаримизнинг оналари билан Мадинага бориб, ота қабрини ва тоғаларини зиёрат қилишлари ҳамда қайтишда Абво қишлоғида оналари вафоти.
579 йил – Пайғамбар алайҳиссаломни тарбиялаётган боболари Абдулмутталиб вафоти ва у зот амакилари Абу Толиб кафолатига ўтишлари.
583 йил – Муҳаммад алайҳиссаломнинг амакилари Абу Толиб билан Шомга тижорат карвонида кетишлари ва Бусро шаҳрида насроний руҳонийи Буҳайронинг кутилаётган пайғамбар шу бола эканини сезиши.
591 йил – Муҳаммад алайҳиссаломнинг Канона ва Қайс қабилалари ўртасида тўрт йил давом этган Фужжор ҳарбида бетараф қолишлари ва Ҳилфул-Фузул сулҳида иштирок этишлари.
595 йил – Пайғамбаримизнинг Ҳазрати Хадичанинг қули Майсара билан Шомга тижорат сафари қилишлари.
596 йил – Муҳаммад алайҳиссаломнинг Макканинг баобрў аёлларидан Хадича бинти Ҳувайлид билан оила қуришлари.
606 йил – Пайғамбаримизнинг Каъбани қайта қуришда қатнашишлари.

Биъса - пайғамбарлик даврининг асосий воқеалари:
610 йил (пайғамбарликнинг биринчи йили Рамазон ойида) – Пайғамбаримизнинг қирқ ёшларида Хиро (Нур) тоғида илк ваҳийнинг келиши ҳамда у зотнинг Маккадаги пайғамбарлик даврларининг бошланиши, энг яқинларини Исломга даъват қилишлари ва Ҳазрати Хадича, Али, Зайд ва Абу Бакрларнинг мусулмон бўлишлари. Византияда эса Ҳирақл сулоласининг бошланиши (717 йилда тугаган).
613 йил (пайғамбарликнинг тўртинчи йили) – уч йиллик яширинча даъватдан сўнг Сафо тепалигига чиқиб Исломга очиқ даъватнинг бошланиши.
614 йил (пайғамбарликнинг бешинчи йили) – Макка мушрикларининг тазйиқи туфайли бир гуруҳ мусулмонларнинг Ҳабашистонга биринчи ҳижрати.
615 йил (пайғамбарликнинг олтинчи йили) – Ҳазрати Ҳамза ва Ҳазрати Умарнинг мусулмон бўлишлари. Мусулмонлар иккинчи гуруҳининг Ҳабашистонга ҳижрати.
616 йил (пайғамбарликнинг еттинчи йили) – Қурайшийларнинг Ҳошимийлар билан муносабатларни узиши ва уларга қарши қамал эълон қилиши
618 йил (пайғамбарликнинг тўққизинчи йили) – қурайшийлар томонидан уч йиллик қамалнинг бекор қилиниши.
619 йил (пайғамбарликнинг ўнинчи йили) – Ҳазрати Хадича ва Абу Толибнинг вафотлари, бу йилни Расулуллоҳ «омул ҳузн» (ғам-ғусса йили) деб аташлари. Муҳаммад алайҳиссаломнинг Савда бинти Замъага уйланишлари. Қурайшнинг Пайғамбаримизга озори кучайиши. Расули акрамнинг тоифликларни Исломга даъват қилиш учун Тоифга боришлари.
620 йил (пайғамбарликнинг ўн биринчи йили) – Пайғамбаримизнинг одамлар кўп тўпланадиган Мино, Арафотда ва машҳур бозорларда қабилаларни ўзларига эргашишга даъват этишлари. Ҳазрати Оиша билан никоҳ ақди қилинишлари. Биринчи Ақоба байъати.
621 йил (пайғамбарликнинг ўн иккинчи йили) – Расулуллоҳнинг Исро (кўчиш) ва Меърож (кўтарилиш) воқеалари, намознинг фарз қилиниши. Иккинчи Ақоба байъати. Мусъаб ибн Умайрнинг даъват учун Мадинага юборилиши.

Ҳижрий сана бошланганидан кейинги асосий воқеалар:
Ҳижрий 1 йил – милодий 622 йил (пайғамбарликнинг ўн учинчи йили) – Сафар ойида Пайғамбар алайҳиссаломнинг эллик уч ёшларида Ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ билан Маккадан Мадинага ҳижрат қилишлари (кўчишлари). Ҳижрий тақвимнинг бошланиши. Абу Айюб Ансорий ҳовлисида Қубо масжиди ва Расулуллоҳ масканлари барпо қилиниши. Қубодан Мадинага кетишдаги Бани Салим юртида илк бор жума намози ва хутба ўқилиши. Масжиди Набавий ва Хонаи саодатнинг қурилиши. Азоннинг жорий қилиниши. Мусулмонларни биродарлаштириш. Урушга изн берилиши. Пайғамбаримизнинг Ҳазрати Оишага уйланишлари. Расулуллоҳнинг эмикдош биродарлари Усмон ибн Маъзуннинг вафоти.
Ҳижрий 2 йил – милодий 623 йил. Вадон, Бувот, Ушайра ғазотлари. Қибланинг Қуддусдаги Ақсо масжидидан Маккадаги Масжидул-Ҳаромга ўзгартирилиши. Рамазон рўзаси ва закотнинг фарз қилиниши. Исломда илк уруш ҳисобланган Бадр ғазоти (12-Рамазон) нинг зафари. Рамазон ва қурбон Ийд (ҳайит)ларининг расман байрам қилиниши. Яҳудийлар билан сиёсий муносабатлар ўрнатилиши. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Маккада унаштирилган Ҳазрати Оиша билан оила қуришлари. Шаввол ойида Бани Қайнуқоъ ғазотининг бўлиши. Зул-ҳижжа ойида Сувайқ (Талқон) ғазоти. Ҳазрати Алининг Пайғамбаримиз қизлари Фотимаи Заҳро билан никоҳланишлари. Муҳожирлардан илк чақалоқ Абдуллоҳ ибн Зубайр ҳамда ансорийлардан илк бола Нўъмон ибн Баширнинг туғилиши. Расулуллоҳ қизлари ва Ҳазрати Усмон завжалари Руқайянинг вафоти.
Ҳижрий 3 йил – милодий 624 йил. Рабиъул-аввал ойида Ғатафон ғазотининг бўлиши. Жумадул-аввалнинг 6-кунида Буҳрон ғазоти. Шаввол ойида (милодий 625 йил 27 март) Уҳуд ғазоти ва бу жангда Пайғамбаримиз амакилари Ҳамза ибн Абдулмутталибнинг шаҳид бўлиши. Расулуллоҳнинг Ҳазрати Умар қизлари Ҳафса онамиз, Зайнаб бинти Хузайма ва Ҳазрати Усмоннинг қизлари Умму Кулсумга уйланишлари. Ҳазрати Али ва Фотиманинг тўнғич фарзанди, Пайғамбаримиз набиралари Ҳазрати Ҳасаннинг туғилиши. Яҳудийлар томонидан мусулмонларга қарши душманлик ҳаракатлари бошланиши ва мунофиқларнинг ўртага чиқиши. Ҳамроул-Асад ғазоти.
Ҳижрий 4 йил – милодий 625 йил. Рожиъ ва Биъри Мауна фожиаларининг содир бўлиши. Бани Назир ғазоти. Хамрнинг ҳаром қилиниши. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Умму Салама онамизга уйланишлари. Шаъбон ойида Ҳазрати Ҳусайннинг туғилишлари.
Ҳижрий 5 йил – милодий 626 йил. Давматул-Жандал ғазоти. Бани Мустаълиқ ғазоти. Ҳазрати Оишага нисбатан Ифк (туҳмат) ҳодисаси. Таяммумнинг машруъ бўлиши. Пайғамбаримизнинг Зайнаб бинти Жаҳш ҳамда Жувайрия бинти Хорисга уйланишлари. Шаввол ойида Ҳандақ ёки Аҳзоб жанги. Зул-қаъда ойида Бани Қурайза ғазоти.
Ҳижрий 6 йил – милодий 628 йил. Шартлари оғир кўринса-да Ислом учун зафар ҳозирлаган Ҳудайбия сулҳининг имзоланиши. Шаъбон ойида Мурайсий ғазотининг бўлиши.
Ҳижрий 7 йил – милодий 628 йил. Муҳаррам ойида Пайғамбар алайҳиссаломнинг Византия, Эрон, Миср, Ҳабашистон, Уммон, Яман, Баҳрайн, Ямома ҳукмдорларига расмий мактуб юборишлари. Ҳайбарнинг фатҳ этилиш жанги. Пайғамбаримизнинг София бинти Ҳуяй ҳамда Умму Ҳабиба бинти Абу Суфёнга уйланишлари. Зотур Риқоъ ғазоти. Зул-қаъда ойида қазо умрасининг адо этилиши. Шу ой охирида Пайғамбаримизнинг Маймуна бинти Ҳорисга уйланишлари.
Ҳижрий 8 йил – милодий 629-630 йиллар. Жумадул-ула ойида Мута ғазоти. Рамазон ойида Ҳунайн (Ҳавозин) ғазоти. Шу ойда хамр ва ўлимтик сотиш, мутъа (вақтинча) никоҳнинг ҳаром қилиниши. Пайғамбар алайҳиссаломнинг қизлари Зайнаб вафоти. 10-Рамазон (10 январ) куни Макканинг фатҳ этилиши. Тоиф ғазоти. Жиърона умрасининг адо этилиши. Зулҳижжа ойида Пайғамбар алайҳиссаломнинг завжаи мутоҳҳаралари Ҳазрати Зайнабнинг вафоти ва ўғиллари Иброҳимнинг туғилиши.
Ҳижрий 9 йил – милодий 630-631 йиллар. Ражаб ойида Табук ғазоти ва қайтишда фитна уяси бўлган Дирор масжидининг ёқиб юборилиши. Шу ойда Ҳабашистон нажошийининг вафоти ва унга ғойибона жаноза ўқилиши. Шаъбон ойида Умму Кулсум вафотлари. Бутун қабилалардан вакиллар келиб мусулмон бўлганларини билдириши ва Исломнинг Арабистон ярим оролига батамом ёйилиши. Рибонинг ҳаром қилиниши. Ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ амирликларида кишиларнинг ҳаж қилишлари.
Ҳижрий 10 йил – милодий 632 йил. 8 март куни (зулҳижжа ойининг 9-жумаси) вадо (хайрлашув) ҳажи ва Маккада тўпланган 124 минг кишилик жамоатга Расулуллоҳнинг машҳур Вадо хутбасини қилишлари. Ҳақнинг ғолиб, ботилнинг мағлуб бўлиши. Шу ойда Қуръони карим оятлари нозил бўлишининг тамомланиши. Пайғамбаримиз ўғиллари Иброҳимнинг вафоти. Пайғамбар алайҳиссаломнинг Бақиъ қабристонида марҳум мўминларга салом йўллаб, шаҳидлар ҳаққига дуо қилишлари.
Ҳижрий 11 йил Робиъул-аввал ойининг 2-куни – милодий 632 йил майи (ёки 8 июн), Пайғамбар алайҳиссаломнинг вафотлари ва Ҳужраи Саодатга дафн этилишлари. Ҳазрати Абу Бакр Сиддиқнинг халифаликка сайланишлари ва «Хулафои рошидин» дейилувчи беш халифа даврининг бошланиши.

Тарихда ўтган энг золим ҳукмдорларнинг ўнталиги

2015-08-20T08:20:29Z

Золим ҳукмдор битта бўлади, халқ эса кўп. Миллионларни бошқараётган одам кўпинча ўз хотиржамлигини йўқотиб қўяди, чунки кимдир ундан шубҳалана бошлайди ёки у кимгадир ёқмайди. Ҳаммага бирдек ёқишнинг иложи йўқ. Шунинг учун ҳам инсоният тарихида бошқача фикр қилувчиларга тоқатсиз бўлган золим ҳукмдорлар кўп бўлган ва улар "минг одамнинг ўлими – статистикадан бошқа нарса эмас", деб ҳисоблаганлар. Қуйида уларнинг энг ваҳшийлари билан танишасизлар.

Оливер Кромвель

Рўйхатни инглизлар билан бошлаймиз. Ўн еттинчи асрда яшаган сиёсатчи ва ҳарбий қўмондон — Оливер Кромвель. Унинг Шотландия ва Ирландия католикларга нисбатан қандайдир алоҳида бир нафрати бўлган. Иқтидорга келгач, Ирландияда 50 000 дан ошиқ одамни ўлдириб юборган. Данди шаҳрида эса бандаргоҳ билан қўшиб, шаҳарда яшовчи 2000 одамни ўлдирган.

Максимилиан Робеспьер

Рўйхатнинг иккинчи ўрнини француз Максимилиан Франсуа Мари Исидор де Робеспьер эгаллаган. Кўпқиррали шахс бўлган: сиёсатчи, воиз, ҳуқушунос, инқилобчи ва энг золим ҳукмдорлардан бири. У Францияда бўлган "Террор асри" бошида турган. Франция инқилобида оқсуяк, руҳоний ва олдинги ҳукумат тарафдорлари оммавий равишда қатл қилинган. Унинг ҳисобида 40 000 дан ошиқ нобуд қилинган ҳаёт бор. 1794 йили у маҳкамага тортилиб, тартибсиз ҳукумлари учун бошидан айрилган.

Иван Грозный

Грозний Иван IV Васильевич — ўрислар подшоҳи деганда биринчи бўлиб ўйга келадиган одам. Уни ҳозирги Россия ҳудудининг асосчиларидан деса бўлади. Давлатда баъзи ислоҳотларни амалга оширгани билан у атрофидаги ҳаммани сотқинликда гумон қилган. Масалан, у бутун бир шаҳар аҳолисини Полша билан тил бириктирганликда гумон қилиб, уни қуршаб олади ва ҳар куни унинг қўшинлари 1500 одамни танлаб, қатл қилар эди. Мусулмон хонликларини босиб олиб, уларнинг аҳолисини ҳам қириб ташлаган. (Қозон хонлиги)

Влад III

Валахия ҳукмдори Влад Цепиш 40 мингдан 100 000 гача одамнинг ёстиғини қуритган. Руминиялик золим бундан роҳатланган бўлса керак. Валахияни ўз назоратига олиш мақсадида мамлакатга кирган турк қўшинлари бир шаҳарга кираверишда 20 000 дан ошиқ чириб кетган ўликларнинг бадбўй ҳидидан орқага қайтиб кетишади.

Иди Амин

1971 йили иқтидорни қўлига олган Уганданинг қора танли золим ҳукмдори нафақат мамлакатни тўлиқ инқироз ботқоғига ботирди, балки шу билан бирга давлатнинг 1,500,000 аҳолисини ҳам қириб юборди. Иди Амин Иван Грознийга ўхшаб атрофидаги ҳаммани сотқинликда гумон қилар эди.

Пол Пот

Камбоджанинг ўта золим ҳукмдори. Унинг «интеллигенция»га бўлган нафрати чексиз эди ва 4 йил ичида 1.5 миллион одамни йўқ қилди. Унинг бу жиноятлари расмий равишда геноцид деб аталган.

Леопольд II

Отасидан сўнг иккинчи қирол бўлган Леопольд Белгиядан етмиш олти марта катта бўлган Африка ҳудудларини босиб олиши билан машҳур бўлган. Конгода геноцид уюштирган.

Адольф Гитлер

Бутун тарих бўйича энг танилган шахс, десак муболаға қилмаган бўламиз. У ҳақида қанча гапирсак оз бўлаверади. Унинг режими турли мамлакатларда бир эмас, икки эмас, ўн миллиондан ошиқ одамнинг бошига етган.

Йосиф Сталин

Сталинга ҳам алоҳида таъриф бериш шарт бўлмаса керак. Ҳисоб-китобларга қараганда сиёсий ёки бошқа қарашлари учун унинг режими 3 миллиондан ошиқ одамни ўлдириб юборган. Ундан ҳам кўп одамларни қамаган ва сургун қилган. Унинг ҳукмдорлик даврида Собиқ Иттифоқда олти миллиондан ошиқ одам очликдан қирилиб кетган.

Мао Цзэдун

Рўйхатнинг сўнггида ҳаққоний равишда энг қонхўр деб аталган Хитой ҳукмдори Мао Цзэдун турибди. Бир миллионга яқин одам қатл қилинган. Олти миллионга яқини эса меҳнат лагерларига бадарға қилинган. Унинг ўзича юритган сиёсати ва иқтисодий "ислоҳотлари" оқибатида турли хил маълумотларга қараганда мамлакатда 15 миллиондан 46 миллионгача одам очликдан ўлиб кетган. Аммо, бу азоблар шу билан якун топгани йўқ.
60 йиллардаги маданий инқилоб даврида яна 100 миллионга яқин одам қурбон бўлди.

Интернет маълумотлари асосида
Абу Муслим тайёрлади

Масжидул ҳаромнинг босиб олиниши

2015-08-13T17:54:04Z

XX асрнинг сўнги чораги “мусулмон дунёсининг уйғониши” деб ҳисобланишига барча асослар бор. Бунгача бирмунча вақт давомида устуворлик қилган миллий ва энг аввало араб социализм мафкураси деярли таназзулга юз тутди. Бироқ узоқ вақт давом этган тарихий сукунатдан сўнг ислом сиёсий тафаккури Суданда, Эронда ва қисман Покистонда ўзини намоён эта бошлади. Мазкур жараёнларга параллел равишда фаровон Саудия қироллиги сезиларли даражада кучайиб, ҳатто ўз ҳудудларидан минглаб чақиримлар нарида ҳам ўз манфаатларини баралла овоз билан билдира бошлади. Ар-Риёд ўзининг ўта анъанадор ғояларини тарқатишни қўллашга қаратилган мафкуравий платформасини оммавийлаштириб, фойдалана бошлади. Бироқ бу каби сиёсат Исломнинг энг асосий қадамжоси - муқаддас Каъба ёнида содир бўлган даҳшатли фожиага айланиб, Саудлар хонадонининг шон-шарафини кўтаришга қаратилган режаларига қарата қаттиқ зарба берди.

Масжидул-ҳаромнинг босиб олиниши ва уни француз махсус кучлари тарафидан озод қилиниши

1979 йил 20 ноябр куни Ислом оламининг муқаддас марказида дунёни ҳайратга солган ҳодиса бўлиб ўтди. Ўша куни – XV ҳижрий асрнинг биринчи куни – Жуҳайман Утайбий бошчилигида бир неча юз экстремистлар Масжидул-ҳаромга бостириб кириб, уни босиб олдилар. Масжидни озод қилишга бўлган уринишлар икки ҳафтача давом этди. Шу вақт ичида саудияликлар масжидни назоратларига олиш бўйича ўз кучлари билан бир-икки муваффақиятсиз ҳужум қилиб ҳам кўрдилар. Сўнг саудияликлар ташқаридан ёрдам бўлмаса, ўзлари бу ишни уддалай олмаслигига амин бўлишди.
Одатга кўра, Ар-Риёд энг аввало ўз диндошларига мурожаат қилишлари керак эди, масалан, покистонлик ёки урдунликларга. Чунки уларнинг мамлакатлари ўзига яраша камчиликларига қарамай, керакли ҳарбий бўлинмаларга эга эдилар. Ҳарқалай, ҳарам ҳудудига кириши ман қилинган европалик ва америкаликлардан фарқли равишда улар мусулмонлардан эди. Шунинг учун ҳам мусулмон мамлакатларининг махсус ҳарбий кучлари ҳеч қандай муаммоларсиз радикалларнинг исёнини бостириши мумкин эди.
Бироқ Саудлар урдунликлар “Исломнинг муқаддас ерлари халоскори” сифатида Ислом оламида Ар-Риёдга жиддий рақиб бўлиб кетишини яхши тушунишган. Шунинг учун ҳам ҳукумат нигоҳи бошқа тарафга, яъни Ғарб тарафига қараб боқди, чунки улар Ислом оламида Саудия мақомига раҳна солиши мумкин эмас эди.
Саудия Арабистонининг Ғарбдаги энг яқин иттифоқчиларидан бири АҚШ эди, бироқ улар яқинда шоҳ режимининг йиқилиши билан Эронда қовун тушириб қўйишган эди. Ўша вақт яъни, 1970 йилларда Франция Саудия Арабистонига қурол-аслаҳа етказиб бериш бўйича асосий шерикларига айланган эди. Бунинг устига уларнинг ҳарбий мутахассислари Саудия армиясининг махсус кучларига сабоқ бериб, уларнинг ҳарбий маҳоратларини оширишда жуда фаол эди. Шуларни ҳисобга олган ҳолда, саудияликлар айнан уларни танлаб олишди ва 4 декабр куни Франциянинг махсус ҳарбий бўлинмалари Масжидул-ҳаром устидан Ар-Риёд назоратини ўрнатишга муваффақ бўлишди. Қанча зиёратчилар ҳалок бўлгани ҳақида ҳалигача бирон бир аниқ маълумот йўқ. Одамларнинг гап-сўзига сўзига қараганда, 4000 га яқин одам қурбон бўлган экан.
Экстремистлар устидан маҳкама ва уларга ўқилган ҳукм тез бўлиб ўтди. Олтмишдан ошиқ террорчилар қатл қилинди, бошқаларига эса узоқ муддатли қамоқ жазоси берилди. Орадан оз вақт ўтиб, Саудия Арабистонида Жуҳайманий гуруҳи деярли тўлиқ йўқ қилинди.

Бўлиб ўтган воқеаларга мусулмонларнинг муносабати

Маккадаги воқеаларга умматнинг муносабати ўта кескин тарзда бўлди. Лекин ўша пайтда алоқа технологиялари ҳали анча заифлиги ва Ар-Риёд ҳақиқий аҳволни беркитганлиги боис мусулмонларнинг ғазаби асосан АҚШга қаратилди. Гап шунда эдики, ҳужум бошланган куни бутун дунё бўйлаб "Америкаликлар Исломнинг муқаддас ерларини эгаллабди", деган миш-мишлар тарқалиб кетди.
Покистонда бу АҚШ элчихонаси намойишчилар томонидан ишғол қилинишига олиб келди. Бошқа давлатларда ҳам шу каби тартибсизликлар тўлқини юз берди. Бангладеш, Туркия, Ливия, Ҳиндистон каби мамлакатларда вазият беқарорлашиб, АҚШ банкларининг жойлардаги бўлимлари, элчихона ва консулхоналари, ахборот агентликлари идоралари, маданий марказлари ҳужумга тутилди.
Ўша вақтнинг ўзида, Маккада бўлаётган воқеалар асосидаги турли миш-мишлар таъсирида Саудия Арабистонининг асосан шиалар истиқомат қиладиган шарқий вилоятларида норозиликлар бошланди. Масжидул-ҳаромнинг босиб олинишини яшириб бўлмасди, чунки бўлиб ўтган воқеалар ҳақиқатдан ҳам катта аҳамиятга эга эди.

Саудия Арабистонининг сиёсатда узоқни кўра билмаслиги

УтайбийТурли гуруҳларнинг диний кайфиятдаги қўзғолонлари “Масжидул-Ҳаром”ни эгаллаб олишга бўлган интилишнинг олдини ололмаслигини билдириб қўйди. Улар узоқ йиллар давомида панарабизм, социалистлар ёки шиалар томонидан бўладиган таҳдидни кутиб яшашди. Саудияликларнинг ўзи ҳам, АҚШ томони ҳам бу ишларнинг барига Эронни айбдор ҳисоблашарди. Ар-Риёд мобода шунга ўхшаш ҳолат кузатилса ҳар қандай тажовузкор ҳатти-ҳаракатни ўз кучимиз билан бостира оламиз, деган фикрда эди. Бироқ вазият шундай тус олдики, ўта анъанадор бадавийлар Жуҳайман бошчилигида қўзғолон кўтарди. Энг қизиғи, айнан Жуҳайман қўл остидагилар ана шундай қўзғолонларни бостирувчи махсус бўлинма эди. Шуни эслатиб ўтиш жоизки, Жуҳайман Саудия Арабистони миллий гвардиясида деярли 20 йилдан буён хизмат қилиб келаётган эди.
Бундай парадоксга (соғлом ақлга зид нарсага) олиб келган асосий сабабларнинг бири, Саудия Арабистони режимининг анъанадор кучларга таяниш кераклигига ўта кучли ишончи эди. Айнан шу нарсани энг яхши ижтимоий назорат воситаси сифатида кўришаётган эди. Мамлакат учун хавфли деб кўрилган социалистлар ва уларга яқин гуруҳлар, уларнинг бир қатор исёнлари, уларга қарши курашиш учун давлат бюджетидан катта миқдорда пул ажратилиши бутун мамлакат бўйлаб консерватив кучлар ва уларга тобе бўлган ташкилотларнинг таъсир кўлами ошишига олиб келди. Ўшанда, Ар-Риёд бошлаб юборган тарғибот-ташвиқотдан кўзланган асосий мақсадлардан бири Саудлар сулоласи ва уларнинг мамлакатларини мустаҳкамлашга қаратилган эди. Бундай сиёсат, охир-оқибатда маҳаллий радикал оқимларнинг ривожланишига яхши муҳит бўлиб хизмат қилди. Кейинчалик булардан ўта анъанадор гуруҳлар оқиб чиқа бошлади.
Қайд этиш керакки, Утайбий ва Масжидул-ҳаромга босқинчилик қилган яна бир муҳим шахс бўлган Қаҳтоний кейинчалик Саудия Арабистонининг бош муфтийси бўлган Абдулазиз бин Бознинг шогирдларидан бўлган. Утайбий маълум бир вақт давлатга тегишли университетларнинг бирида дарс ҳам беришга улгурган эди. Шунинг учун ҳам Макка воқеалари, шубҳасиз, барча кучини сўнгиларга қаратган режимга катта зарба берди, яъни душман режим ўзига таянч деб билган муҳитдан чиқиши асло кутилмаган воқеа бўлди.
Масжидул-ҳаромни қўлга олган гуруҳ 60-йилларда Мадинада пайдо бўлган "Жамоат ас-Салафийя ал-Мухтасиба" (ЖСМ) радикал фракциясининг бир бўлаги ҳисобланади. ЖСМ ва унинг радикал тарафдорлари бўлган "Жухайман биродарлиги" Саудияда биринчи ультраконсервативлар ҳисобланади. Бу гуруҳлар Жухайманнинг сақланиб қолишига асосий роль ўйнашди ва улар ҳозирги кунда Саудия сиёсатида асосий куч ҳисобланади.

Консерватив изоляционизм мафкураси

Ультраконсервативлар оқими ўзларини дунёқарашлари, хоҳиш-истакларига эга. Булар: а) четдан кирувчи ташқи диний маросимлар ва урф-одатларга қаттиқ қаршилик кўрсатиш; б) ҳар қандай диний маросимлардан четда туриш; в) очиқдан-очиқ сиёсатга қаршилик, давлатга ва унинг институтларига қўшилмаслик; г) бошқача фикрга эга бўлганларни ёқтирмаслик, жанжалгача бориш ёки нафақат фикр юритиш балки фикрларни ўзгача талқин этишга ҳам қаршилик кўрсатиш. Масалан, Жухайман тарафдорларининг умумий фикрича Ислом дунёсидаги оқимлар ва мактаблар ҳамда Саудия Арабистонининг асосий диний йўналиши ҳам тозаланишга муҳтож ва йўлдан озган адашганлардир. Яна улар давлатчилик тузумини йўқ қилиш, деган фикрда бўлиб, буни Саудия паспортларини йиртиб ташлаш ва шунга ўхшаш ҳаракатлари билан намойиш этишди. Уларнинг ёпиқ тушунчалари ва фикрлари бошқа оқимлардан яққол ажралиб туради. Саудиянинг "Ас Сахва" ("Уйғониш") мухолифат форумларида ультраконсервативларга яқин бўлган гуруҳ "Ал Қоида" экстремистик гуруҳи ҳисобланади. Аммо уларни бир хил деб бўлмаса ҳам, айрим фикрлари бир-бирига мос келади. Шулардан бири улар сиёсий рақобат ёки сиёсий қараш, деган тушунчаларни рад этади. Ва кимки уларнинг дунёқараши ва фикрларига қарши бўлса ёки адашганлар ёки дин душманлари ва ҳокозалар ҳисобланишади. Ҳар бири бу айблов рўйхатини жуда узун давом эттириши мумкин. "Жамоат ас-Салафийя ал-Мухтасиба" жамоаси ўз раҳбарига ёки ижро органига эга бўлмаган гуруҳ бўлиб, бу ердаги қарорларни беш ёки олти кишидан иборат маслаҳат кенгаши қабул қилган. Аммо 70-йилларда Жухайман ибн Мухаммад ибн Сайф ал-Утайбий бу жамода йўлбошчи бўлиб олди. Жухайман ЖСМда машҳурликка, биринчи навбатда, ўз аждодларининг келиб чиқиши туфайли эришди. Гап шундаки, унинг оиласи машҳур ва энг катта бўлган Утайба қабиласидан эди. Жухайман жуда қаттиққўл консерватив одатларга эга бўлган бадавийлар оиласида улғайди. Энг қизиғи унинг исми ҳам бу экстремистик гуруҳни қаттиққўллик йўналишига мос келарди. Араб тилида "Жухайман" - қаттиққўл, қовоқли, кайфиятсиз, қўшилмаслик маъноларини англатади.

Тарихий маълумотлар

Жухайманнинг фойдасига ишлаган яна бир факт унинг оила аъзолари ихванлар ҳаракатининг фаол иштирокчилари бўлишган. Бу ҳаракат Саудия Арабистони тарихида жуда катта роль ўйнаган. Саудия ихванларини ноқиёсий биродарлик — "Ихван ал-муслимин" бирлаштириб туради. Таъкидлаб ўтиш керакки, уларнинг мусулмон биродарларга ўхшаш томони фақат номларида холос, курашиш услубларида эмас. Саудия ихванлари худди Утайба ва Мутайр каби жуда катта Неджда қабиласидан эди. Улар ўзларининг ўта диндорликлари билан ажралиб туришарди. Доим қалтис ҳаракат қилишарди. Улар жуда катта ҳарбий кучга эга бўлиб, Саудийлар давлати тузумида фаол иштирок этишди. Саудийлар улардан ўз ҳудудларини эгаллашда фойдаланишди. Жухайманнинг бобоси Сайфиддин бадавийлар билан бирга қирол Абдулазиз қўл остида кўплаб жангларда иштирок этди. Саудия давлати ташкил топгунча у доим қирол Абдулазиз қўли остида хизмат қилди. Саудийлар давлат чегаралари Буюк Британия колониялари чегарасига етгач, қирол Абдулазиз уруш ҳаракатлари ниҳоясига етганини эълон қилди. Воқеалар бундай якун топганидан ҳайрон бўлган шундай ҳам Абдулазизни Ғарб билан алоқа ўрнатиб, уларнинг янги технологияларини олиб келаётганидан ва бундан ташқари айрим бадавий раҳбарлари ўз сиёсий қарашлари билан ибн Сауднинг бекор қилган нарсаларидан норози бўлиб турган кескин қаршилик кўрсатишди. Шу сабаб қуролларни йиғиштиришдан бош тортишди. 1920 йили Утайба ва Мутайр қабилалари оқсоқоллари Султон ибн Биджад ва Файсало ад-Давиш бошчилигидаги бадавийлар қўзғолон кўтаришди. Бир неча жанглардан сўнг Сбиле жангида 1929 йилда бадавийлар қўшини тор-мор келтирилди. Бу жангда Жухайманнинг бобоси қатнашмади. Лекин отаси қўзғолончиларнинг бошлиғи Султон ибн Биджад томонида туриб жанг қилди. Жухайман ўз биродарлари орасида доим ихванларнинг жасорати ва отасининг қаҳрамонлиги ҳақида гапириб, ундан фахрланиб юрган. У сўзсиз уларнинг дунёқараши билан фикр юритар эди. Аммо ЖСМнинг кўп аъзолари бадавийлардан эмас эди. Бадавийлари эса ўша жангларда иштирок этган қабилалардан эмас эдилар. Шу сабаб ўша эски қабилаларгина саудийларни Сариқ уйига қарши бўлган, деган фикр хато бўларди. Тарихий хотираларни тиклаш Жухайман гуруҳининг режасининг бир қисмигина эди холос. Шундай қилиб ЖСМ ва Жухайман биродарлиги 1970 йилларда Саудия Арабистонида ўтказилаётган сиёсий ўзгаришларни ва мустаҳкам сиёсий жараёнларни тўғри кўра олди.

Бўлиб ўтган фожеа сабаблари

Расмий Ар Риёд Жухайманда чет эл таъсири борлигини айтиб ўтди. Улар буни кўп қўлга олинаётган экстремистларнинг келиб чиқишлари мисрлик экани билан изоҳлашди. Агар ЖСМ чет эл билан ҳамкорлик қилаётган бўлса, Покистоннинг "Ахли ал-Ҳадис" ва Мисрнинг "Ансор ас-Сунна" гуруҳлари куч ишлатмайдиган гуруҳлар ҳисобланишади. Бу эса Жухайманнинг радикаллигига ҳеч қандай ўз таъсирини ўтказмайди. Бу ҳаракатни ҳар ҳолда Саудия Арабистонининг ички муаммоси дейиш мумкин. Бошқа бир фикрга кўра Жухайман қўзғолони бу унинг гуруҳ раҳбарларини реал ҳаётдан узилиб, ўз эътиқодларига чуқур шўнғиб кетиб, қиёмат бошланишига ҳеч қандай шубҳа қолмади, деб ишонишларида. Ҳамма гап Маҳдиийнинг келиши билан боғлиқ бўлган фикрнинг Жухайманда туғилишида бўлди. Унинг бир мурожаати тўлиқ шу мавзуда ўтди. Мурожаатда Маҳдий ҳақида саҳиҳ ҳадислардан далиллар келтирилди ва бу Арабистон ярим оролида содир бўлаётган воқеалар билан боғланди. Бундан шу нарса аён бўлдики, Жухайман ва унинг атрофидагилар ўзларини ростан танланганликларига ишонишди ва улар ўзларини ҳадисда айтилган одамлар эканликларини намойиш эта бошлашди. 1978 йилнинг охирларида Жухайман тушида унинг яқин ҳамфикри ал-Кахтаний ростан "Маҳдий" экани хабарини олганини эълон қилди. Уни Маҳдий деб эълон қилинишининг асосий сабаби, у башорат қилинган белгиларнинг кўпига мос келарди. Аслида Маҳдий радикал экстемистик услубда ва қаттиққўл ультраконсерватив йўналишда бўлмаслиги ҳақидаги сўзлар эътиборга олинмади. Яна ёзилган башоратлардан бири, бу Жухайманнинг Масжидул Ҳаромга ҳужуми айнан мусурмонлар тақвими билан янги юз йилликнинг бошланишига тўғри келди. Буни Жухайман айнан шу санага мўлжаллаб амалга оширган эди. Бу Ислом дунёсида ҳар юз йилда катта олим пайдо бўлади ва у динда янгиланиш олиб киради, деган фикри билан боғлиқ бўлса керак. Асосан, бундай фикр "мужаддийлар" таълимотига тўғри келади. Шунга кўра Жухайман икки концепсияни аралаштириб, бу янги юз йиллик аль-Кахтанийни Махдий сифатида келиши билан изоҳлади. Вақт ўтиши билан уюшма раҳнамосининг ал-Кахтанийнинг Маҳдий эканлигига бўлган чуқур ишончи хато бўлиб чиқди. Айнан мана шу факт ҳам унинг режалари тезлашишига ҳам асос бўлгандир. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, ўша пайтларга бориб, гуруҳ аъзолари ҳам уни танланганлигига шубҳа қила бошлашганди. Шундай бўлса ҳам улар гуруҳдан кетишни исташмасди. Чунки улар “илоҳий” Жухайманга ва унинг йўналишига қаттиқ ишонишарди. Яна улар ўша танланган деган фикрддан бошқа қолган барча фикрларни тўғри, деб ҳисоблашарди. Бундан ташқари "Жухайман биродарлиги" айнан ўша тарихий санада бундай катта кучга эга бўлиши хамманинг эътиборига тушганди.
Бу масалага бир нечта сабаблар келтириш мумкин. Масаланган бунга ўша пайтларга келиб Саудия Арабистонида ишчилар ҳақ-ҳуқуларидан маҳрум бўлишини ҳам сабаб қилиб кўрсатиш мумкин. Натижада улар бой табақага қарши қўзғолон кўтаришади. Саудияда бўлаётган воқеалардан бир неча кун ўтиб, Арабистон социал ишчилар партияси раҳбари қўзғолончиларни ўз томонига чақирди. Халқ иттифоқи раҳбари эса Арабистон ярим оролига қилинган ҳужумни халқ инқилобининг бир кўриниши, деб баҳолади. У булардан мақсад давлатда эркин демократик республика тузиш эканини таъкидлаб ўтди. У яна жанглар Табукда, Мадинада, Нажранда, Наждада бўлаётганини таъкидлади ҳам. Маккадаги масжидни қўлга олганларнинг кўпчилиги камбағал ва жиноятчилар тоифасидан чиққанлар эди.
"Жухайман биродарлиги" ростан ўз сафларига эътибордан четда қолган гуруҳ аъзолари, Саудияда яшовчи муқим кўчманчилар ва келиб чиқиши чет эллик бўлган фуқароларни қўшиб олишди. Шундан келиб чиқиб Жухайманнинг давлатга йўллаган мурожаати ғалати тус олди. Экстремистлар раҳбари унда юриталаётган режим, уларнинг хоҳиш-истаклари динга ва мусурмонларга ёмонлик ҳамда коррупцияга олиб келаётганини, Қурайш қабиласидан бўлмаганларни сиёсатга аралаштириш, қурайшийларнинг мусурмонлар устидан ҳукмронлик қилиш ҳуқуқидан маҳрум этаётганини таъкидлаб ўтганди. Унинг фикрича, қурайш қабиласидан бўлмаганлар мусурмонлар устидан раҳбарлик қилиш ҳуқуқидан маҳрум этилиши керак. Бу масалада тортишиш қийин. Уларни псевдомессианча эътиқод билан қарашлари мазҳабликкача бориб етди ва уларнинг экстремизм ҳамда терроризм услуби Жухайман ва унинг ҳамтовоқларини жиноятчига айлантирди.

Жухайман мероси

Ҳайрон қоларлиси Жухайман ҳақидаги хотиралар ҳозиргача сақланиб қолган. Айрим радикал гуруҳларда уни ҳаракатини қайта тиклаш хоҳиш-истаклари ҳам бор. 1979 йилги воқеаларнинг тасодифий гувоҳи бўлган мисрлик зиёратчи уйига қайтгунча гуруҳнинг кўпгина варақаларини олиб келган. 90-йилларга келиб, Жухайман йўналиши Саудия Арабистонининг айрим ҳудудларида қайта туғилди. Шулардан бири Ар Риёдда пайдо бўлган ёш радикаллардан ташкил топган Жухайман ғояларининг давомчиларидир. Бу ҳаракат давлатни ва унинг ўқитиш тизимини ҳалоллик ва мустаҳкам деб баҳолади. Бу Саудиядаги кўп бўлган гуруҳлар ёки доираларнинг биттаси эди холос.

Хулосалар

Чуқур таҳлил қилиб, 1979 йилда Маккада содир бўлган фожеани оддий сабаблар билан тушунтириб беришнинг иложиси йўқ. Таҳлилнинг асосийси бир томондан ЖСМ билан иккинчи томондан "Жухайман биродарлиги" гуруҳларининг фарқини ажратишдир. ЖСМга келсак унинг пайдо бўлишига 1960-70-йилларда Саудия Арабистонида уч ҳолат сабаб бўлди. Биринчиси: секин аммо ишонч билан диний қатлам томонидан консерватизмнинг ривожланиб бориши ва уларнинг давлат бошқарув тизимини сусайиб боришларини ҳис қилишлари. Иккинчиси: янги диний сиёсий муқобилга эга бўлган ғояларнинг кириб келиши. Учинчиси: сиёсий-иқтисодий таранглик. Бу тезроқ тизимни қайта кўриб чиқиш ёки қайта тиклашга ундарди. Жухайман гуруҳининг пайдо бўлишига сабаб қилиб эса шуларни айтиш мумкин: бу гуруҳ радикализмни классик услубда ривожлантириб борган. Кичик бир гуруҳ каттароқ гуруҳ билан алоқа ўрнатади ва ўртада сиёсий қарашлардаги тортишув вужудга келади. Бундай келишмовчиликларни фракция раҳабарларининг иқтисодий-сиёсий ўзгача дунёқарашга эга эканликлари билан изоҳлаш мумкин. Маккада бўлиб ўтган воқеаларнинг давлатни шарқида содир бўлган шиалар қўзғолонига алоқаси йўқ. Фақат вақтлар бир-бирига тўғри келиб қолган холос. Аммо бўлиб ўтган воқеалар Саудия Арабистони раҳбарларини дунёқарашларини ўзгартиргани аниқ. Бундан ташқари минтақада содир бўлаётган воқеалар, Эрондаги инқилоб, собиқ иттифоқнинг Афғонистонга бостириб кириши, асосийси бу воқеларнинг жуда қисқа вақт ичида содир бўлиши ҳамда ички воқеалар Саудия Арабистони раҳбарларини теранроқ фикр юритишга ундади. Яна шуни таъкидлаб айтиш керакки, Жухайман ғоялари одамлар орасида биз ўйлаётгандан анча чуқурроқ жой олган. Бундай гуруҳлар олдин ҳам бўлишган. Ҳозир ҳам Саудияда бор. Бунга Саудия раҳбарларининг ўзи имкон туғдириб бермоқда. Маккада бўлиб ўтган воқеалардан сўнг, улар шундай хулосага келишдики, диний қатламларнинг позициясини мустаҳкамлаш ва халқни тўғри назорат қилиш йўли билан бундай фожеаларнинг олдини олиш мумкин. Лекин Маккада содир бўлган воқеалар шуни кўрсатдики, бу йўл билан кафолатланган барқарор натижага эришиб бўлмайди. Агар кимгадир ўз юртида эмас, ҳатто чет элда бўлса ҳам ишонч билдирилса, бу сиёсат яна қайтиб тикланмайди, деб бўлмайди. ИШИД гуруҳи бунга очиқ-ойдин мисол бўла олади.

Muslim Politic материаллари асосида
Абу МУСЛИМ тайёрлади

Араб дунёсининг парчаланиши

2015-08-13T17:36:04Z

Босқинчилик ва қўзғолон ҳаракатларининг натижасида Араб дунёсида бугунги миллий давлатлар пайдо бўлди. Юз йил аввал арабларнинг кўпчилиги пойтахти Истанбул бўлган Усмонийлар империясининг қарамоғида яшар эдилар. Араб дунёсининг бугунги сиёсий харитаси эса турлича парчалардан ташкил топган расм-топишмоқ(пазл)га ўхшаб кетади. 20-асрнинг иккинчи ярмидаги қийин ва чигал воқеалар Усмонийлар империясининг якун топиши, Яқин Шарқда янги миллатлар ва бир умматни парчалаб ташлаган чегараларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бу воқеалар турли сабабларга содир бўлганига қарамай, бошқа барча давлатларга қараганда Британия бу воқеаларнинг ривожида кўпроқ тер тўкди. Британияликларнинг бир-бирига зид бўлган уч хил келишувга кўра иш кўриши сиёсий бошбошдоқликни юзага келтириб, Ислом дунёсининг йирик ҳудудида мусулмонларнинг бўлиниб кетишига олиб келди.

Биринчи жаҳон урушининг бошланиши

1914 йилнинг ёз ойида Европада уриш бошланиб кетди. Тўрт йил давом этган вайронакор урушда 12 миллион одам қурбон бўлди. Ўта мураккаб иттифоқлар, милитарист ва мустамлакачиларнинг карнайдек иштаҳалари ва, умуман олганда, мамлакат юқори даражадаги раҳбариятининг хатолари ушбу уруш келиб чиқишига сабаб бўлди. Рақибларнинг бир тарафи “Атланта” бўлиб, унга Британия, Франция, Россия ва унинг итифоқчилари кирган бўлса, иккинчи тарафда – “Уч давлат ўртасидаги иттифоқ” эди ва унга Олмония, Австро-Венгрия ва Италия (кейинчалик бетараф бўлиб олган) каби мамлакатлар аъзо эди; уруш ҳаракатлари бошланиб кетганида бу блокка Усмонийлар салтанати ва Болгария ҳам қўшилди.
Дастлабки вақт Усмонийлар салтанати бетарафлик (нейтралитет)ни сақлашга ҳаракат қилган. У куч жиҳатидан урушда қатнашаётган бошқа мамлакатлардан заиф бўлиб, бир қатор ички ва ташқи таҳдидларга қарши курашишга мажбур ҳолатда эди. Айни вақтда, Усмонийлар султони номигагина ҳукмдор бўлган. Энг сўнгги ҳақиқий иқтидор соҳиби бўлган султон Абдулхамид II 1908 йилда тахтдан ағдарилган эди ва унинг ўрнида ҳарбийлардан иборат ҳукумат – “Уч поша” ҳукмронлик қилган. Улар дунёвийликни даъво қилган “Ёш турклар” ҳаракатига тааллуқли бўлишган. Усмонийларнинг Европа мамлакатлари олдида жиддий молиявий мажбуриятлари бўлиб, Усмоний турк салтанати уни тўлай олмаган. Даставвал у “Антанта” сафига қўшилмоқчи ҳам бўлди, лекин уни қабул қилишмагач, 1914 йил октябрида “Уч давлат ўртасидаги иттифоқ” тарафида урушга кирди.
Британияликлар дарҳол Яқин Шарқ ерларини босиб олиш ҳамда Усмонийларни йўқ қилиш режаси устида ишлай бошлашди. 1857 йилда Ҳиндистонни босиб олган Британия 1888 йилга келиб Мисрни ҳам назорат қила бошлади. Усмонийлар султонлиги айнан Британиянинг икки мустамлакаси ўртасида жойлашган эди ва инглизлар жаҳон урушидан фойдаланиб, Усмонийлар давлатини йўқ қилишга киришишди.

Араблар қўзғолони

Британияликларнинг тактик қадамларидан бири Усмонийлар салтанатидаги арабларни марказий ҳукуматга қарши қилишдан иборат бўлган. Араб яриморолининг ғарбида, Ҳижозда, уларга бу масалада ёрдам берадиганларни топишди. Макканинг ўша пайтдаги амири Шариф Ҳусайн бин Али Британия ҳукумати билан усмонийларга қарши қўзғолон кўтариш ҳақида тил бириктирди. У нега ғайридинлар билан мусулмонларга қарши тил бириктиргани ҳали-ҳануз бизга маълум эмас. Қўзғолон қилишга унинг турк миллий ғояларига қарши бўлганлиги, қандайдир шахсий адоват ёки ҳокимиятга ўч бўлгани сабабдир, эҳтимол. Нима бўлган тақдирда ҳам, Шариф Ҳусайн британияликлар билан иттифоқ тузган ҳолда, усмонийларга қарши бош кўтарди. Инглизлар қўзғолончиларга қурол-аслаҳа, пул етказиб бериш мажбуриятини олишди. Бундан ташқари, Британия урушдан сўнг Шариф Ҳусайнга шахсий араб қироллигини ваъда қилишди. Мазкур қиролликка бутун Араб яримороли ҳамда Ироқ ва Сурия ҳудудлари ҳам ваъда қилинди.
Тарафлар қўзғолон кўтаришга тайёргарликларни муҳокама қилган мактуб “МакМагон-Ҳусайн ёзишмалари” номи билан машҳур. (Ҳенри МакМагон ўша вақтда Британиянинг Мисрдаги олий комиссари эди).
1916 йил Ҳижозда қуролланган кўчманчи араблар Шариф Ҳусайн бошчилигида усмонийларга қарши урушни бошлаб юборади. Орадан бир неча ой ўтиб, қўзғолончилар Британия армияси ҳамда флоти ёрдамида Ҳижоздаги муҳим бўлган бир-икки шаҳарни босиб олишади, шу жумладан Жидда ва Маккаи Мукаррамани ҳам. Британияликлар аскарлар, қурол-аслаҳа, пул ва маслаҳатчилар (масалан, машҳур Лоуренс Арабий (Аравийский)) билан ёрдам бериб туради. Қўзғолончиларга ҳатто байроқ ҳам ясаб берадилар. Британияликлар мазкур байроқни Мисрда махсус тайёрлашган, кейинчалик бу байроқ “араб қўзғолони байроғи” билан машҳур бўлди. Сўнг бу байроқ Урдун, Фаластин, Судан, Сурия ва Қувайт байроқларининг асоси бўлган.
Биринчи жаҳон уруши 1918 йилгача давом этди. Бу орада араб қўзғолончилари усмонийлардан жуда кўп шаҳарларни тортиб олишга муваффақ бўлишди. Британияликлар Фаластин ва Ироқ бўйлаб юриш қилдилар, Қуддуси шариф ва Бағдодни ҳам босиб олдилар. Араблар уларга Аммон ва Дамашқни ҳам босиб олишга ёрдам беришди. Араблар қўзғолонини кенг аҳоли қўллаб-қувватламаганини ҳам таъкидлаб ўтиш зарур. Бу ишлар асосан ўз ҳокимиятини кенгайтирмоқчи бўлган бир нечта раҳбарлар бошчилигида озчилик ҳаракати тарафидан амалга оширилган. Халқ мазкур низодан четда турган, улар на қўзғолончиларнинг ва на усмонийларнинг тарафини олишган. Агар британияликларнинг бошқаларга берган ваъдаси бўлмаганида, Шариф Ҳусайннинг араб давлатини тузиши режаси муваффақият қозониш эҳтимоли катта эди.
Араблар қўзғолони бошланмасдан туриб, ҳамда Шариф Ҳусайн араб давлатини ташкил қилмасидан олдин инглиз ва французларнинг ўз режалари бор эди. 1915‒1916 йилларнинг қишида британиялик дипломат Марк Сайкс ва франциялик дипломат Франсуа Жорж-Пико ўртасида махфий учрашув бўлиб ўтади. Ўша учрашувда Усмонийлар салтанати мағлуб бўлганидан сўнг Араб дунёсининг тақдири ҳақида музокаралар бўлди. Уларнинг “Сайкса‒Пико келишуви” деб ном олган битимига кўра, араб дунёси Британия ва Франция ўртасида бўлиб олинган. Британияликларга ҳозирги Ироқ, Қувайт ва Урдун ҳудудлари ўтиши керак эди, ҳозирги Сурия, Ливан ва Туркиянинг жануби эса Францияга ўтиши белгиланган эди. Фаластин тақдири эса кейинга қолдирилиб, уни ҳал қилишда саҳюнчиларнинг манфаатини ҳисобга олиш назарда тутилган эди. Келишувда баъзи ҳудудларни европаликлар назоратидаги ўзини ўзи бошқариш услубида идора этиш режа қилинган бўлса, қолганларини Британия ва Франция ўзларининг тўлиқ назоратларига олиши керак эди.
Биринчи жаҳон урушидан сўнг Яқин Шарқни парчалаш режаси сир сақланиши керак бўлган, бироқ 1917 йилда Россиядаги “большевик”лар туфайли бу режа овоза бўлиб кетди. “Сайкса‒Пико келишуви” Шариф Ҳусайнга ваъда қилинган нарсаларни инкор қилар эди. Шунинг учун инглиз-араб муносабатлари сезиларли даражада таранглашиб кетди. Бироқ, бу британияликларнинг олдинги аҳд ва ваъдаларига хилоф равишда тузган ягона битими эмас эди.

Бальфур декларацияси

Яқин Шарқ сиёсий ландшафти бўйича ўз фикрига эга бўлган яна бир гуруҳ мавжуд бўлган. Булар саҳюнчилар эди. Саҳюнчилик – сиёсий ҳаракат бўлиб, Фаластиннинг муқаддас ерларида яҳудийлар давлатини тузишга чақирган. Бу ҳаракат 19-асрда ташкил топган ҳамда Олмония, Польша ва Россияда истиқомат қилаётган яҳудийларнинг Фаластин заминига кўчиб ўтишларини рағбатлантириб турган. Биринчи жаҳон урушидан сўнг, алалоқибат, саҳюнчилар Британия ҳукуматидан яҳудийларни Фаластинга кўчишлари учун рухсат олишга ҳаракат қилди. Британиянинг жуда кўп сиёсатчилари бу сиёсий ҳаракатнинг тарафдорлари бўлишган. Улар орасида ички ишлар вазири Артур Бальфур ҳам бор эди. 1917 йил 2 ноябрь куни у саҳюнчилар пешвоси бўлган Ротшильдга мактуб юбориб, Британия ҳукумати Фаластинда саҳюнчилар давлатини тузиш ғоясини расмий равишда қўллаб-қувватлашини маълум қилди:
“Олий ҳазратларининг ҳукумати яҳудийларнинг Фаластинда ўзлапрининг миллий ўчоқларини ташкил этиш таклифини ижобий маънода кўриб чиқмоқда ва бу мақсадга етиш учун ўзининг бор имкониятларини йўлга солади; Фаластинда истиқомат қиладиган ва яҳудий бўлмаган жамоаларнинг на фуқаровий ва на диний ҳуқуқлари бузилмаслиги керак, ҳамда исталган бошқа мамлакатлардаги яҳудийлар фойдаланиб келаётган ҳуқуқ ва сиёсий мақомлари ҳам ўзгармай қолади”.

Ихтилофли шартномалар

Шундай қилиб, 1917 йилга келиб, британияликлар турли бўлган учта тараф билан тил бириктирганлар. Унда инглизлар араб дунёси учун турли хил сиёсий келажакларни ваъда қилишган. Араблар Шариф Ҳусайнга ваъда қилинган араб қироллигини исташган; французлар (британияликлар ҳам) бу ерларни ўзаро бўлиб олишни ўйлашган, саҳюнлар эса, Бальфурнинг айтганидан келиб чиқиб, Фаластинни олишга интизор бўлишган.
1918 йилга келиб, уруш “Антанта” мамлакатларининг ғолиблиги ҳамда Усмонийлар салтанатининг мағлубияти билан якун топди. 1922 йилгача Усмонийлар расмий тарзда мавжуд бўлган (давлати эса 1924 йилгача) бўлса-да, салтанатнинг бутун ҳудуди европаликлар тарафидан аллақачон босиб олинган эди. Уруш тугади, аммо уч тараф Яқин Шарқ келажаги бўйича ҳали ҳам узил-кесил келиша олмадилар.
Ким ғолиб бўлди? Аслида, ҳеч бир тараф ўзи истаган нарсага тўлиқ эриша олмади. Урушдан бироз вақт ўтиб Миллатлар Лигаси ташкил этилди. Унинг вазифаларидан бири собиқ Усмонийларга тегишли ерларни бўлиш эди. Бу халқаро ташкилот араб ҳудудлари учун ўз “мандат”ларини чиқарди. Мандатга кўра, “ўзлари тўлиқ мустақил бўлмагунига қадар” бу ерларни Британия ёки Франциянинг бошқарувида бўлиши кўзда тутилган эди.
Шундай қилиб, Миллатлар Лигаси ҳозирги Яқин Шарқ минтақаси мамлакатларининг сиёсий харитасини белгилашда бевосита иштирок этди. Чегараларни белгилашда маҳаллий аҳолининг манфаатлари, этник, жуғрофий ва диний хусусиятлар умумун эътиборга олинмади. Ҳаммаси шунчаки ўзбошимча тарзда амалга оширилди. Бугунги Яқин Шарқнинг сиёсий чегаралари аҳолининг миллий-диний таркибига умуман алоқаси йўқлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш ўринлидир.
Мандат тизими ёрдамида британияликлар билан французлар анчадан бери орзу қилишган Яқин Шарқ минтақасини ўз назоратларига олишга муваффақ бўлишди. Шариф Ҳусайнга келсак, унга ва унинг фарзандларига британияликларнинг қўл остидаги ҳудудларни бошқаришга рухсат берилди. Шу йўсин, шаҳзода Файсал Ироқ ва Сурия қироли деб эълон қилинди, шаҳзода Абдуллоҳ эса Урдун қиролига айланди. Амалда эса, ҳокимият британияликлар билан французларнинг қўлида эди.
Саҳюнчиларга эса британияликлар баъзи чекловлар билан Фаластинга кўчиб келишларига рухсат беришди. Британияликлар бу ерда яшаётган арабларни ортиқча қўзғамаслик учун яҳудийлар кўчиб келишини маълум маънода чеклалашга ҳаракат қилишди. Бу эса саҳюнчилар норозилигига сабаб бўлиб, улар турли хил ноқонуний йўллар билан 1920-1940 йиллар мобайнида Фаластин заминига оммавий тарзда оқиб кела бошлади. Араблар ҳам бу кўчиб келишларни ерларига ҳамда 1187 йилдан бери мусулмонлар қўлида бўлган Қуддуси шарифга бўлган таҳдид дея баҳолашди.
Биринчи жаҳон урушидан сўнг британияликлар томонидан экилган сиёсий тартибсизлик уруғи бугунда ҳам ўз ечимини топган эмас. Бир-бирига зид бўлган битимлар асосида ташкил қилинган давлатлар Яқин Шарқ минтақасини сиёсий жиҳатдан барқарорсиз этиб қўйди. Мусулмонларнинг тарқоқлиги ортидан саҳюнчиларнинг кўтарилиши ҳукумат идораларида коррупциянинг авж олишига ва бутун минтақанинг иқтисодий инқирозга юз тутишига олиб келди. Юз йил олдин сунъий равишда амалга оширилган тарқоқлик ҳали-ҳануз мавжудлигича қолмоқда ва, ҳатто, янада кучайиб, илдиз отиб бормоқда.

Абу Муслим таржимаси
Манба: “Lost Islamic History”

Араблар юртимизни босиб олганми ёки фатҳ қилганми?

2015-07-12T22:45:16Z

Ассаламу алайкум, Шайх ҳазратлари. Баъзи биродарлар билан Мавароуннаҳрнинг фатҳ қилиниши масаласида бироз "тортишиб" қолдик. Улар юртимизга араблар босқинчилик йўли билан келишган, аниқроғи "бостириб келишган" дейишяпти. Айтишларича бу тарихий факт экан. Мен бу гапларни ҳазм қила олмаяпман. Шу масалани ёритиб берсангиз, илтимос.

Жавоб (Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф):
- Бу Ислом душманларининг гапи. Душманлар Исломдаги фатх харакатини боскинчилик харакати, бошка юртларни босиб олиш, бойликларини ўзлаштириш, халкларни кул килиш, дея бахолайдилар. Ўлкамизнинг хакикий боскинчилари бўлмиш кофирлар бу харакатни «Араб истилоси» деб номлаганлар. Уларнинг айтишича, араблар бостириб келиб хаммаёкни ўзлариники килиб олганлар. Кишиларни мажбуран Исломга киритганлар. Исломни кабул килмаганларни ўлдирганлар ёки катта солик солганлар.
Исломий фатхларни «Араб истилоси» дейиш нотўгри эканлигини душманларнинг ўзлари хам билади, аммо Исломга карши нимадир ўйлаб чикариш керак бўлган. Натижада, шу ибора ўйлаб топилган. Чунки фотихлар ичида араб эмаслар хам кўп эди. Шу билан бирга, уларнинг харакати хеч качон истило бўлмаган. Мусулмонлар каерга борсалар, динга даъват килиш учун, адолат ўрнатиш учун борганлар. Ўша ерларнинг ахолиси билан ака-ука бўлиб яшаб колганлар.
Мусулмонлар хеч бир юртнинг молу мулкини талаб олиб кетмаган. Кишиларни Исломга киришга мажбур хам этмаган. Уларнинг муомаласи мустамлакачиларнинг номаъкул муомаласига мутлако ўхшаган эмас. Буни инсофли ажнабий тарихчилар ва олимлар хам такрор-такрор кайд этганлар. Машхур олим Томас Орланднинг «Исломга даъват» китобида бу хакикатни тасдиклайдиган кўпгина хужжатли далиллар келтирилади.
Яхшиси, бу масалани сахобаларнинг ўзидан сўраш керак. Тарихда шундай бўлган хам. Сахобаи киромлар Саъд ибн Абу Ваккос розияллоху анху бошчиликларида ўша даврдаги иккита катта империянинг бири Форс давлати чегарасига келиб тушдилар. Бундан хабар топган Форс давлати Рустам исмли лашкарбоши рахбарлигида тайёргарлигини кўриб кўйган эди. Рустам мусулмонлар томон ўз элчиларини юборди. Форс элчилари мусулмонларнинг бошлигини тополмай анча вакт овора бўлишди. Чунки Саъд ибн Абу Ваккос розияллоху анхунинг алохида ажратилган жойи хам, кийими хам йўк эди. У киши лашкарлари билан аралашиб юрар эдилар. Элчилар у кишини одамлар орасидан топдилар. Ўзларини таништирган элчилар Форс давлати рахбарлари мусулмонлар вакили билан гаплашмокчи эканлигини билдиришди. Саъд ибн Абу Ваккос оркаларига шундай караган эдилар, ерда ёнбошлаб ётган, юпун кийинган Рибъий исмли сахобага кўзлари тушди. Унга:
«Сен булар билан боргин, бошликлари бизнинг вакилимиз билан гаплашмокчи экан», дедилар.
Рибъий розияллоху анху бир чапдаст харакат билан найзасига таяниб от устига сакраб минди ва элчиларга караб:
«Кетдик», деди.
Элчилар лол бўлиб туриб колдилар. Бир жулдурвоки кийинган «вакил»га, бир ерда ўтирган «амир»га карашди. Ўзаро бир нималарни гаплашдилар-да, нихоят, катталари Саъд ибн Абу Ваккос розияллоху анхуга:
«Бундан кўра тузукрок одам йўкми?» деди.
Саъд ибн Абу Ваккос розияллоху анху:
«Ичимизда тузугимиз шу, вакил юборишни сизлар сўрадингиз, биз эмас», дедилар.
Ноилож колган элчилар ўша вакилни олиб, йўлга тушдилар. Кароргохга якинлашишлари билан элчилар отдан тушиб, таъзим килиб юра бошладилар. Мусулмонларнинг вакили Рибъий розияллоху анху эса, уларнинг бу кулгули холларини томоша килиб, отдан тушмай кулиб ичкарига кирди. Аммо коровуллар бирдан ёпирилиб, уни от устидан тортиб олишди ва улуглари олдига от миниб бориб бўлмаслигини англатишди. Аммо у киши бошини магрур тутиб, найзасини ерга кадаб-кадаб кета бошлади. У хар сафар найзасини ерга урганида, ерга тўшалган бир йўлбарс терисини тешар эди. Рибъий розияллоху анху тўгри бориб, тахтда ўтирган бошликнинг ёнидан жой олди. Аммо хизматкорлар дархол у кишини пастга ўтиришга мажбур этишди. Шунда Рибъий розияллоху анху:
«Бизга сизлар хакингизда, адолатли подшохларингиз хакида хабарлар борар эди. Хаммаси бехуда экан. Агар ўзингизга ўхшаш бир одамга шунчалар таъзим киладиган бўлсангиз, бизга хеч хам тенг кела олмайсизлар», деди.
Форсларнинг каттаси таржимонга:
«Ундан сўра-чи, нима учун келишди экан?» деди.
Рибъий розияллоху анху бу савол жавобига асрлар бўйи коида бўлиб колган жумлани айтди:
«Аллох таоло бизни бандаларни бандаларга ибодат килишдан Аллохга ибодат килишга, динларнинг жабридан Исломнинг адлига, бу дунё торлигидан у дунё кенглигига чикариш учун юборди», деди.
Ха, мусулмон фотихлар бошка юртларга фойдаларини кўзлаб эмас, балки Аллохнинг амрини бажариш учун борганлар. Улар дунёдаги инсонлар кулликнинг турли кўринишларидан озод бўлиши учун курашганлар. Ер юзида факат Аллохнинг хукми баркарор бўлишини истаганлар. Улар ер юзидаги бирон кимсага жабр ва зулмни раво кўрмаганлар. Хар ким хохлаган динини танлаб, Ислом адолатидан фойдалансин, деб харакат килганлар. Улар кайси юрт тупрогига кадам кўйсалар, олдин ерли ахоли орасида тушунтириш ишларини олиб борганлар. Чунки уларнинг вазифаси кишиларга Аллохнинг дини Исломни етказиш бўлган. Улар хак динга таргиб кила туриб, мусулмон бўл–саломат бўласан ёки динингда колмокчи бўлсанг, жизя бер; унга хам, бунга хам кўнмасанг, орамизда уруш бўлади, дейишган.
Мусулмон фотихлар: «Биз тажовузкор уруш килмаймиз, бировни динимизга киришга мажбур хам этмаймиз. Биз факат бошкаларни Исломга даъват киламиз, ким хохласа, мўмин бўлсин, хохламаса, кофирлигича колсин. Ўзининг иши. Факат бизнинг йўлимизни тўсмасин, бошкаларни даъват килишимизга халакит бермасин. Исломга кирмокчи бўлганларнинг хам йўлини тўсмасин. Бизнинг фикримизча, инсон факат мусулмон бўлгандагина ёлгиз Аллохга ибодат килган бўлади. Бу хакикатни одамларга етказиш бизга топширилган. Топширикни адо этишимизга тўсик бўлма! Ким бетараф бўлса, мархамат, четда тинч-омон тураверсин. Лекин ким бизга карши чикса, даъватга йўл бермаса, бошкаларнинг Исломни ўрганишига тўсик бўлса, у билан урушишдан бошка илож колмайди», дейдилар.
Мусулмонларга уруш килганларга карши уруш килинади, холос. Уруш пайтида Исломий коида бўйича кари кишилар, ёш болалар, аёллар ва ибодатхоналарга тегиш мумкин эмас. Шунингдек, курол кўтариб чикмаганлар хам тинч коладилар. Агар Аллох нусрат бериб мусулмонлар голиб келсалар, душманни куролсизлантириб, уларнинг Ислом соясида тинч-омон яшашлари жорий килинади. Урушмасдан дастлабки даъватдаёк ўз динида колиб, жизя беришни ихтиёр этганлар хам мусулмонлар билан бирга тинч-омон яшайверадилар.
Жизя одамларни кийнаш учун жорий килинган солик эмас. У хар бир бошга мажбурий хам эмас, балки кодир кишилардан маълум микдорда олинадиган тўловдир. Биринчидан, жизя Аллохнинг динига даъват килишнинг йўлини тўсмаслик, карши турмаслик аломати сифатида берилади.
Иккинчидан, жизя берган шахсни мусулмонлар ички ва ташки душманлардан химоя киладилар. Унинг ўзи, молу мулки ва оила аъзоларининг химоясини ўз зиммаларига оладилар. Жизя тўлаган киши харбий хизматдан ва бошка сафарбарликлардан озод килинади.
Учинчидан, жизя тўлаган киши мусулмонлар такдим этадиган оммавий-ижтимоий таъминотлардан фойда олади. Улар курган кўприк, йўл, бозор ва бошка нарсалардан фойдаланади. Кариганда, кексалик нафакаси олади.
Тўртинчидан, жизя олгандан сўнг мусулмонлар юкорида зикр этилган ишларни бажара олмасалар, жизяни кайтариб эгасига топширадилар.
Умуман, жизя масаласига тузукрок назар солинса, уни хар ким ўзи учун бериши аён бўлади. Худди шу маънода мусулмонлар хам закот-ушур ва бошка йўллар билан ўз хиссаларини кўшадилар.
Исломдаги жизянинг адолатини янада яхши тушуниш учун уни танкид килиб, адолатсиз деганлардан бирининг муомаласига назар солайлик.
Коммунистлар ўз фойдаларини кўзлаб, кишиларни алдаш учун баъзи диний ташкилотлар тузган эдилар. Бу ташкилотларда факат улар ихтиёр килган кишилар ишлашига карамасдан, ўша ташкилотларга хам, уларда ишловчиларга хам мисли кўрилмаган огир соликлар солинар эди. Баъзи бир маиший хизматлар учун диний ташкилот ва ходимлар томонидан тўланадиган хак хам бошкалар тўлайдиган тўловлардан ортикча эди. Бунинг устига, улар диний ишда ишлаган ватандошларга хар кандай нафака беришдан, жумладан карилик нафакаси беришдан мутлако бош тортар эдилар.
Хулоса килиб айтилганда, Худога ишонган одам коммунистларга хак тўлаб ишониши керак эди. Шу холларига уларнинг бошкаларни танкид килишларига хайронсан.